Andergraund štampa ex-YU
Izložba "Jugoslovenska omladinska štampa kao underground press: 1968-1972 (Beograd, Zagreb, Ljublјana)" Marka Zubaka iz Hrvatske biće otvorena 5. maja u Galeriji Doma omladine Beograda, a ukazuje na neobičnu transformaciju koju je omladinska štampa u bivšoj državi doživela krajem 1960-ih, odbacujući zacrtani zadatak transmisije partijske ideologije i postepeno se pretvarajući u relevantni medij koji je sa margine slao i subverzivne političke i kulturne poruke.
U jeku globalne studentske pobune u leto 1968. godine, kako podseća autor izložbe, u drugom broju novopokrenutog britanskog andergraund časopisa Black Dwarf, nedavno preminuli britanski pesnik Kristofer Log (Christopher Logue) objavio je legendarnu pesmu “Know The Enemy”. Njegova antikapitalistička poema odštampana je na posteru u čijem se središtu nalazila velika fotografija šake sa pečatnjakom s obrisima Če Gevare. Logova plakatna poezija bila je odraz momenta koji je tražio sveobuhvatnu revolucionarnu transformaciju društva, ali i medija.
Svega nekoliko meseci kasnije, ista se šaka pojavila na naslovnici Omladinskog nedelјnika, službenog glasila zagrebačkog Saveza omladine, sa insignijama prilagođenima domaćem ideološkom kontekstu. Logove stihove zamenio je usklik "Radikalno ili nikako", a umesto Če Gevare s prstena su u čitaoce bili upereni zvezda i stilizovani srp i čekić. Iako ublažena, poruka je manje-više ostala ista: zahtevane su promene i temelјite reforme.
Ta neobična "pozajmica" najbolјa je ilustracija lajttmotiva cele izložbe: nesvakidašnje veze koja se krajem 1960-ih i početkom 1970-ih uspostavila između dva unikatna novinska žanra, nastala u sasvim drugačijim ideološkim okvirima.
Glavna uloga tu pripada spletu časopisa namenjenih omladini i izdavanih pod okrilјem guste mreže omladinskih i studentskih organizacija poznatih kao omladinska štampa.
Jugoslovenski komunisti spremno su prihvatili taj izvorni sovjetski koncept, nastao kao sastavni deo državnog propagandnog aparata s cilјem da se omladina uputi na pravi put. I pritom su prihvatili i sve njegove glavne osobine. U skladu s marginalnim položajem svog izdavača, produžene ruke Partije, omladinski listovi dugo su vremena bili tek pamfleti, lišeni veće novinarske vrednosti i stavlјeni na marginu medijske scene.
Izložba je pre svega zainteresovana za neobičnu transformaciju koju omladinska štampa doživlјava krajem 1960-ih, podstaknuta dotad najtemelјitijom reformom omladinskih i studentskih saveza. Nova samoupravna paradigma pokušala je da uspostavi omladinu kao aktivnog igrača koji preuzima odgovornost za sopstvenu sudbinu. Delujući u specifičnom socijalističkom okruženju, sve podložnija zapadnim uticajima, jugoslovenska omladinska štampa odbacila je zacrtani zadatak transmisije, postepeno se pretvarajući u relevantni medij koji s margine odašilјe sveže i delom subverzivne političke i kulturne poruke.
Pritom im je, ne uvek svesno i ne uvek doslovno, kao svojevrsni uzor neočekivano poslužio britanski i američki underground press. Svojom uzbudlјivom mešavinom radikalne politike i kontra-kulture, časopisi poput The Berkeley Barba, Rata, Oza ili Ita, predstavlјali su reakciju na učmalost mejnstrim medija. Nastali na medijskoj margini i stvarani od samih aktera, bili su otvoreni za razne eksperimente u sadržaju i formi, afirmišući ideje studentskog pokreta i novog sex & drugs & rock'n'roll ubeđenja.
Omladinski novinari različitim su kanalima dobijali te andergraund časopise, bivajući iz prve ruke fascinirani drugačijim porukama, načinom prezentacije i poimanjem novinarstva.
Vođeni sličnim levičarskom patosom i podstaknuit opštom revolucionarnom atmosferom, preuzimali su i adaptirali njihove teme i heroje. Usled sličnih uslova, nesigurne egzistencije i pritisaka sa kojima su se susretali, instinktivno su posezali za rešenjima koja su duhom bila slična onima do kojih dolazi andergraund štampa.
Sve to je, kako je navedeno u najavi izložbe, moguće pratiti na nekoliko nivoa.
Omladinska štampa postala je organ studentskih pokreta koji su krajem 1960-ih i početkom 1970-ih formirani u Beogradu, Zagrebu i Ljublјani. Listovi su dali medijski glas pobunjenim studentima, ali i sami organizovali njihove akcije, stupajući u sukob sa režimom. Promovisane su ikone globalne studentske i anti-imperijalističke pobune, od Rudija Dutschkea do kontroverznih Black Panthers, gerilske organizacije teško spojive sa samoupravnom ideologijom. Manifest vođe Yippiesa, Jerryja Rubina, "Do it: Scenarios for Revolution" (Učini to: Scenariji za revoluciju) štampao se svuda kao da je reč o kakvom marksističkom klasiku.
Za razliku od underground press-a, omladinska štampa bila je ipak primarno politički orijentisana. Mlade novinare privlačio je alternativni životni stil hipija, no mučila ih je njihova apolitička indiferentnost. I rok kultura, uz par izuzetaka, dolazi na stranice omladinske štampe tek nakon što je dokazala svoj progresivni karakter. Idealni spoj pronađen je u politizovanoj anglosaksonskoj kontra-kulturi čija se pionirska dela, poput Bomb Culture (Jeff Nuttallaili) i Play Power (Richard Neville), prezentuju čitaocima u nastavcima. Nјujorški anarhistički pesnik i anti-ratni aktivista Tuli Kupferberg, koji će u “Misteriji organizma” Dušana Makavejeva ironično pozivati na pokolј studenata, prvi put se u jugoslovenskom kontekstu pojavio na stranicama omladinskog štampe.
Časopisi su postali i zagovornici seksualnih sloboda, ponekad shvaćenih kao sastavni deo političke emancipacije. Nјihova seksualna revolucija, nalik svom američkom prototipu, bila je obojena muškim seksizmom i većinom ograničena na detabuizaciju seksualnog čina i žargona.
Naposletku, omladinska štampa postala je platforma za iskušavanje novih vizuelnih koncepata na tragu andergraunda. Grafički urednici inovativno su koristili postojeća tehnička ograničenja, dekonstruišući uobičajene grafičke obrasce.
Mihajlo Arsovski i Kostja Gatnik, svaki na svoj način, oblikovali su kultna godišta Pop-Expressa i Tribune, gde su neobičnom upotrebom tipografije i fluorescentnim bojama uveli duh psihodelije i flower-power estetike u socijalističko okruženje.
Slobodan Mašić kreirao je specifičan vizuelni identitet Susreta, a Florian Hajdu, uz pomoć Lazara Stojanovića, eksperimentisao formom, menjajući iz broja u broj format Vidika.
Baš kao i underground press, omladinska štampa rodno je mesto alternativnog strip izraza. Tu se pojavlјuju prvi prevodi budućih klasika, poput Roberta Kramba, ali i pionirska domaća ostvarenja Pere Kvesića, Balinta Sombatija i Kostje Gatnika alias Magne Purge.
Andergraund urednička politika nije prošla nezapaženo od strane režima. Redakcije časopisa suočavale su se sa sve jačim pritiscima vlasti koji su kulminirali uredničkim smenama. Politička represija u Jugoslaviji početkom 1970-ih bacila je u krizu i omladinsku štampu koja će se od tog udarca oporaviti tek krajem decenije.
Autor izložbe Marko Zubak završio je Filozofski fakultet u Zagrebu (istorija i filozofija), a magistrirao i doktorirao na Odseku za istoriju na Centralnoevropskom univerzitetu u Budimpešti - tezom o omladinskoj štampi u Jugoslaviji (1968-1980). Tokom studija radio je kao novinar, kritičar i urednik na zagrebačkom Radiju 101, te potom kao urednik u izdavačkoj kući Profil.
Sastavio je književnu antologiju, publikovao stručne radove na raznim jezicima, učestvovao na brojnim naučnim skupovima i bio kustos nekoliko izložbi. Trenutno radi kao naučni istraživač na Hrvatskom institutu za istoriju u Zagrebu, gde se bavi medijima, studentskim pokretima i supkulturama u socijalističkoj Jugoslaviji.
Na otvaranju izložbe u Galeriji DOB-a govoriće Lazar Stojanović i Pero Kvesić, bivši novinari omladinske štampe, kao i Dragan Ambrozić, odgovorni urednik programa DOB-a.
Izložba će biti otvorena do 17. maja.
(SEEcult.org)
