Umetnička baština Srba na Kosovu - zreo srednji vek

Umetnička baština Srba na Kosovu i Metohiji u doba zrelog srednjeg veka bila je pod uticajem različitih stilova sa zapada i istoka hrišćanskog sveta – u oblasti arhitekture, dok je u slikarstvu bio dominantan vizantijski stil bez obzira na to kako su građene crkve.

Prof. dr Dragan Vojvodić sa Odeljenja za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta u Beogradu, jedan od autora izložbe “Srpsko umetničko nasleđe na Kosovu i Metohiji. Identitet, značaj, ugroženost” u Galeriji SANU, održao je u pratećem programu predavanje o istoriji stvaranja umetničke baštine Srba na Kosovu u doba zrelog srednjeg veka (1322- 1455), ukazujući na uspon i pad političke i ekonomske moći države, a time i ktitorske delatnosti i umetničkog stvaralaštva.

Pravci političkog i kulturnog razvoja, određeni u vreme kralja Milutina (1282-1321), bili su osnova razvoja srpske države i crkve i u decenijama posle njegove vladavine. Najpre su u doba kralja Stefana Dečanskog (1321-1331) odbranjene tekovine Milutinovih osvajanja da bi u vreme kralja i cara Stefana Dušana (1331-1355) državna teritorija bila znatno proširena – pod vlast Nemanjića potpale su prostrane oblasti Vizantijskog carstva, a područje Kosova i Metohije našlo se u samom središtu tako uvećane države, postavši svojevrsna raskrnica privrednog, političkog i kulturnog saobraćaja između različitih istorijskih oblasti sa samosvojnim tradicijama. Osim na novoosvojenim teritorijama na jugu, umetnički osoben život odvijao se i u starimn raškim oblastima na severu, kao i na pomorju, tj. uz Jadransko more na zapadu. Posebna veza sa Makedonijom, Tesarijom i Epirom, uz izmenjene srpsko-vizantijske odnose, postavljene na suštinski novim temeljima, doprinosila je sa jedne strane sve ubrzanijem uplivu romejskih običaja u kulturi na srpsku sredinu. Sa druge strane, kako je ukazao Vojvodić, iz pomorskih predela stizali su jaki umetnički uticaji rimokatoličke zapadne Evrope, dok su stare raške oblasti zračile osveštalim nemanjićkim kulturnim, državnim i crkvenim tradicijama.

Preko područja Kosova vodile su važne saobraćajnice koje su povezivale te raznolike istorijske regione. Svi ti uticaji najsnažnije su se sučeljavali upravo na Kosovu kao istinskom duhovnom i političkom čvorištu, obeleženog intenzivnom kulturom razmenom i preplitanjem iskustava.

Rast ekonomske moći nije davao zamah samo ktitorskoj delatnosti vladara i crkvenih dostojanstvenika, već kao sve značajniji zadužbinari na istorijsku pozornicu stupaju predstavnici vlastele i građanstva, naročito na kosmopolitskom Novom Brdu i u Prizrenu.

Ktitorski natpis vlastelina Dabiživa, Bogorodičina crkva u Vaganešu kod Novog Brda, sredina XIV veka, kopija

Umetničko stvaralaštvo dobija izuzetan zamah u čitavoj državi, a ukupna kulturna produkcija u Srbiji raste kao nikada do tada. U drugoj četvrtini XIV stoleća nastale su upravo na Kosovu najmonumentalnije i najraskošnije spomeničke celine srpske srednjovekovne umetnosti. Kao plod osobenih potreba i stvaralačkih traganja sredine koja ih je iznedrila, ona su predstavljala i izuzetna samosvojna i vredna dela koja su bitno uticala na potonji razvoj srpske umetnosti i ostala trajan identitetski temelj srpske kulture uopšte, naveo je Vojvodić.

Posle širokog prodora vizantijskih graditeljskih koncepcija u srpsku arhitekturu tokom prve dve decenije XIV veka, na Kosovu dolazi do izvesne umetničke reakcije na taj prodor. U vreme Stefana Dečanskog, Dušana i Uroša postaju znatno vidljiviji snažni uticaji raškog graditeljstva. Katkad u potpunosti obeležavaju novopodignute građevine, a katkad se prepliću sa vizantijskom graditeljskom tradicijom.

Odluka kralja Stefana Dečanskog da Pantokratorov hram u Dečanima izgradi uz potpuno oslanjanje na raške koncepcije programski je povezana sa grobnom namernom te crkve. Poput kralja Milutina, njegov sin i naslednik posegao je u osnovi za modelom koji je uobličio još rodonačelnik dinastije Sveti Simeon Nemanja u Studenici. Najneposrednija veza Dečana sa Studenicom ogleda se u činjenici da je dečanska oltarska trifora bogato ukrašena reljefima dosledno ponovila rešenja iz Studenice. U samom planu višebrodnog dečanskog zdanja stara iskustva raškog graditeljstva razvijena su i dovedena do novog izraza, uz primenu najsloženijih rešenja romanogotičke arhitekture srpskog Pomorja.

Krštenje Hristovo, crkva Hrista Pantokratora u manastiru Dečani, luneta juznog portala, 1334/1335, kopija

U vreme podizanja Dečana nastavljeno je proširivanje kompleksa crkava u Peći.

Arhiepiskop Danilo II (1324-1337) izgradio je na južnoj strani hramove Bogorodice Odigitrije i Svetog Nikole, a na zapadu veliku otvorenu pripratu s kulom zvonarom. Odigitrijin hram ima vizantijski plan razvijenog upisanog krsta s kupolom. Svi kameni okviri njegovih prozorskih otvora i portala, kao i ikonostas, isklesani su, međutim, u romaničkom i gotskom stilu. Reč je o neorganskom utiskivanju romanogotskog skulpturalnog ukrasa u vizantijskko arhitektonsko tkivo.

S druge strane, kako je naveo Vojvodić, na Kosovu i Metohiji može se pratiti delatnost nekoliko graditeljskih tajfi koje su u prvoj polovini XIV veka primenjivale vizantijske zidarske tehnike.

U arhiteklturi Svetih arhanđela kod Prizrena, grobnog hrama cara Dušana, ostvarena je temeljna organska sinteza dvaju raznorodnih graditeljskih izraza. Monumentalno zdanje vizantijskog plana razvijenog upisanog krsta bilo je spolja oplaćeno uglačanim kamenom i raskošno ukrašeno romanogotičkom skulpturom. Kao i Dečani, i Sveti arhanđeli su osobeno delo, kakvo je moglo nastati samo u srpskoj sredini.

Za razliku od arhitekture, srpsko slikarstvo u zrelo srednjovekovno doba, tj. u XIV i XV veku na Kosovu, nisu odlikovali sučeljavanje i sintetisanje stilskih izraza poteklih sa suprotnih strana - istoka i zapada hrišćanskog sveta. Kako god da su građene crkve na Kosovu i Metohiji, oslikavane su u vizantijskom duhu. Ipak, u okvirima vizantijskog slikarskog izraza došlo je do izvesne stilske dihotomije.

Razvoj klasicističkog živopisa, započet u vreme kralja Milutina, nastavljen je i za vreme njegovih naslednika. Samo retki slikari, međutim, poput zografa Jovana u Svetom Dimitriju u Peći ili živopisca zapadnog dela naosa u Dečanima, stvaraju vrhunska klasicistička dela. Prilično dobri majstori klasicisti, kako je naveo Vojvodić, radili su i u Pećkoj patrijaršiji (oko 1332), većem delu naosa Dečana (1339-1347/1348), u Svetim arhanđelima kod Prizrena. No, freske Svetog Nikole Tutićevog i prvog sloja Svetog Spasa u Prizrenu, Bogorodice Odigitrije u Peći i neke druge, izveli su prosečni zografi. U njihovom slikarstvu sadržaj dobija prevagu nad shematizovanom i često praznom formom.

Kao odgovor na pseudoklasicizam i piktoralnu suvoću, pojavljuje se slikarstvo ekspresionističkog izraza (priprata Dečana, zapadni luk u Svetim apostolima u Peći, ckrva Vavedenja u Lipljanu, Sveti Petar u Unjemiru…). Njegovi predstavnici teže izražajnosti koja se postiže deformacijom formi izvedenih dinamičnim, nervoznim crtežom naglo svijenih ili oštro lomljenih linija. Figure su izvijene u snažnim i neprirodnim pokretima. Njihovi neklasični likovi koso uvučenih čela, isturenih noseva, sa dubokim podočnjacima i užarenim pogledima, zrače unutrašnjom snagom ili pak sagorevaju u krajnje duševnoj ponesenosti. Ritmici i dramatici slike znatno doprinose  izraženi kontrasti svetla i senke.

Klasicističko slikarstvo i ekspresionističko postojali su uporedo tokom više decenija u srpskoj umetnosti, a njihove crte prepliću se katkad na istom delu (ikone dečanskih oltarskih pregrada iz 1334-1339).

Bogaćenje tematskih programa slikarstva dostiglo je vrhunac u vreme Stefana Dušana. U Dečanima, tematski najbogatijoj srednjovekovnoj slikarskoj celini sačuvanoj u istočnohrišćanskom svetu, širenje tematike živopisa doseglo je do svojevrsnog enciklopedizma. Staro srpsko slikarstvo oduvek je ispoljavalo najizrazitije osobenosti u predstavljanju ličnosti i događaja iz nacionalne istorije zarad trumačenja ideologije srpske države i cerkve. Na Kosovu i Metohjiji, gde su se tokom XIV stoleća nalazila njihova sedišta, ta tematika bila je veoma zastupljena. Sačuvano je mnoštvo istorijskih portreta i kompozicija, među kojima su i predstave loze Nemanjića – nakon gračaničke, i u Peći i u Dečanima.

Kriza koja je nakon stupanja na tron cara Uroša (1355-1371) zahvatila srpsku državu odrazila se i na umetnost. Izgradnja crkava i njihovo oslikavanje gube zamah, a ulogu glavnih zadužbinara preuzimaju plemstvo i građanstvo. Neke ranije sagrađene vlasteoske crkve proširuju se, dok se druge podižu iz osnova. One su bile skromnih dimenzija, kao i crkva Vavedenja u Prizrenu, koju je sagradio mladi kralj Marko, član dinastije Mrnjavčevića. Više umetničke domete od zidnog slikarstva u tim hramovima dosežu ikone Bogorodice Pelagonijske iz Dečana i Prizrena.

Graditeljstvo i slikarstvo na Kosovu i Metohiji, kako je naveo Vojvodić, bili su uključeni i u stvaranje umetnosti tzv. moravskog perioda. U osnovi vizantijska po duhu, ona je najznačajnija ostvarenja iznerila u severnijim srpskim krajevima, ali se nagoveštaji pojeidnih njenih rešenja sreću i na Kosovu i Metohiji i pre 1350. (Sveti arhanđeli kod Prizrena, crkva u Ajnovcima, možda i sistem ukrasa oslikanih fasada u Peći itd.). Sasvim zreo, a osoben plod nove umetnosti predstavljala je novobrdska katedrala, namenajnea pravoslavnom kultu, a podignuta za vreme knzeza Lazara.

Na Kosovu i Metohiji sačuvalo se i nešto fresko-slikarstva iz vremena vlasti Brankovića, poput portreta Todora, rano preminulog sina Đurđa Brankovića, koji je naslikan u Gračanici oko 1428.

Nakon pada pod tursku vlast, umetničke aktivnosti gotovo u potpunosti su utihnule tokom dužeg vremena u čitavoj Srbiji, pa i na Kosovu i Metohiji.

(SEEcult.org)