U slavu Zlatana Vaude, povodom veka od rođenja

Stogodišnjica rođenja kompozitora, dirigenta i pedagoga Zlatana Vaude (1923-2010) obeležena je tokom 2023. godine koncertnim programima u Beogradu, a jubileju tog velikog umetnika posvećen je i novi broj časopisa za kulturu, nauku i obrazovanje “Slovenika”, sa tematima koji se bave različitim aspektima delovanja Vaude u kulturnom i umetničkom životu Srbije, jednog od trojice slovenačkih kompozitora koji su svojom delatnošću ostavili poseban trag na ovim prostorima.

Naučni radovi i stručni tekstovi o pojedinim segmentima života i rada Zlatana Vaude malobrojni su, a do sada nije realizovana nijedna monografija koja bi na potpun način predstavila njegovu ličnost. Namera izdavača i uredništva časopisa “Slovenike”, predstavljenog na Prešernov dan u Društvu Slovenaca u Beogradu (Društva Sava), stoga je da brojem posvećenim Vaudi podstaknu pitanja i dijalog o radu tog izuzetnog umetnika.

U uvodniku novog, devetog broja “Slovenike”, kao i na promociji 8. februara u prostorijama Društva Slovenaca u Beogradu, urednica tog časopisa Teodora Trajković sa Muzikološkog instituta SANU predstavila je biografske podatake iz života i profesionalnog rada Vaude uz projekciju izabranih fotografija, kao i sadržaj šest stručnih tekstova iz temata i celokupan sadržaj novog broja, objavljenog u izdanju Filološkog fakulteta univerziteta u Beogradu i Nacionalnog saveta slovenačke nacionalne manjine u Srbiji.

“U istoriji srpske muzike mogu se izdvojiti trojica slovenačkih kompozitora koji su svojom delatnošću ostavili poseban trag, a to su Davorin Jenko (1835-1914), Mihovil Logar (1902-1998) i Zlatan Vauda (1923-2010)”, istakla je Teodora Trajković, podsetivši da je Vauda, najmlađi među njima, rođen 14. januara 1923. godine u Šmarjeti (danas Pernice) kod Maribora. Prikazan je desetominutni film Vladimira Šojata, priča o Zlatanu Vaudi čija su vizuelna okosnica bili isečci filmova (super osmica) koje je Vauda sam snimao i montirao 70-ih godina 20. veka. Emitovan je i odlomak snimka razgovora sa Vaudom iz radio emisije 1985. godine, povodom Vukove nagrade koju je tada primio.

Ćerka kompozitora Marija Vauda, vizuelna umetnica, sa mesta koje je sama locirala kao nefiksirano, govorila je o svom “susretu” sa proteklom godinom i građom koju je pregledala, raspoređivala, popisivala, fotografisala, a koja se otimala samo jednom indeksu za celinu i kroz premeštanja postajala furijevsko-višestruki-radni prostor, još jedno telo za nove protokole iskustva. Opisala je, kako je navela za SEEcult.org, jedno Vreme koje je označilo njenu 2023. godinu, trenutak-predvorje na putu kada će se materijal preseliti u arhivu Muzikološkog instituta SANU.

“Refleksije o mestu stvaraoca, mestu umetnosti na Telu društvenosti (… ‘Umetnost je ona neizvesnost koju svako društvo za sebe traži’…), prekidaju upadi slika svakodnevnice iz zajedničkog života sa ocem dok se nepravolinijski nabrajaju zapisi iz profesionalnog, privatnog, životnog fundusa koji je sačuvan”, navela je Marija Vauda, koja je dizajnirala vizuelni iskaz na koricama i knjižnom bloku časopisa “Slovenika”, koji prati taj tok.

Temat o Vaudi počinje tekstom Anice Sabo “Zlatan Vauda (1923-2010) – Retrospekcije: izazovi tumačenja muzičkog toka”, u kojem autorka iznosi autenticno gledište i temeljnu analizu muzičkog toka Retrospekcija, kamernog dela komponovanog za violinu i violoncelo – inače, dęla autorkinog šireg istraživanja o fenomenu tri akorda Vaude. Vanja Grbović u radu “Dečja opera ‘Ježeva kuća’ Zlatana Vaude u svetlu različitih interpretacija” bavi se jedinstvenom dečjom operom koja je nastala kao rezultat njegovog dugogodišnjeg posvećenog rada sa najmlađima. Analizu tog dela temelji na tri nivoa: na nivou kompozitorove ideje (partitura), nivou realizacije (rediteljska interpretacija) i recepcije dela (muzička kritika). U radu “Zlatan Vauda i njegov opus između dve domovine”, Karmen Salmič Kovačič zasniva svoje istraživanje na delu Vaudine zaostavštine koja se nalazi u mariborskoj Univerzitetskoj biblioteci. Kroz sagledavanje njegovih kontakata sa rodnom zemljom, autorka spoznaje uticaje na Vaudin kompozitorski opus i izvođačku praksu. Aleksandra Paladin svoje temeljno sagledavanje teme dečjeg hora i Vaudinih dirigentskih i pedagoških aktivnosti izlaže u radu “Zlatan Vauda – dirigent Dečjeg hora Radio-televizije Beograd”. Delatnost hora zaintrigirala je i Ninu Aksić, koja je u radu “Oslušnimo koncertni plakat i program: Zlatan Vauda i Dečji hor RTB” na primerima iz Vaudine zaostavštine rekonstruisala rad dirigenta i Dečjeg hora RTB kroz specifican kulturološki pogled, u nameri da predstavi Vaudu kao aktera u kreiranju i sprovođenju kulturne politike koja se tiče horskog rada sa decom. Poslednji članak u tematu o Vaudi, “Prilog obeležavanju jubileja – pregled zvučne arhivske grade Zlatana Vaude u Fonoteci Radio Beograda” autorke Irine Maksimović Šašić, na kreativan način prikazuje popisan i sistematizovan katalog Vaudinih autorskih ostvarenja koja se nalaze u okviru Fonoteke Radio Beograda.

Prema rečima Teodore Trajković, stogodišnjica rođenja kreativnog i inventivnog Zlatana Vaude obeležena je podsticajnim radovima, koji će u budućnosti inspirisati istraživače da se bave proučavanjem i analiziranjem njegove muzike i umetničkog rada. Ljubav koju je gajio prema svojoj profesiji nemoguće je dočarati recima, pa ipak, ostvarenja u mnogostrukim umetničkim granama upućuju na Vaudino čvrsto uverenje - u čijem duhu je i obeležavanje njegovog jubileja - da “treba voleti da bi se znalo, treba znati da bi se volelo”.

Vauda je prva znanja u vezi sa muzikom, kako je navela Tedoora Trajković u uvodniku, stekao u krugu svoje porodice. Poseban uticaj na njegov razvoj imao je deda Vinko Vauda, kompozitor i dirigent u Vrežju kod Ljutomera. Početkom Drugog svetskog rata, 1941. godine, Vauda je sa porodicom odveden u mariborski logor. Odatle su kasnije iseljeni u Srbiju, gde utočište nalaze najpre u Gruži, a potom u selu Stanovo kod Kragujevca.

Komponovanjem i dirigovanjem Vauda je počeo da se bavi tokom rata. Muzičku akademiju upisao je 1947. godine u klasi profesora Marka Tajčevića, koji je prepoznao njegov potencijal za bavljenje muzikom. Iste godine mladi kompozitor započeo je karijeru kao dirigent i muzički pedagog u KUD-u “Goran”. Nakon završetka studija usavršavao se na letnjim kursevima kod dirigenta Hansa Svarovskog i kompozitora Hansa Jelineka, profesora na Bečkoj muzičkoj akademiji. Tokom usavršavanja, Vauda se upoznao sa avangardnim muzičkim stremljenjima i dodekafonijom, ali ih nije primenjivao u kompozitorskom stvaralaštvu. Možda se najveći doprinos Vaudinog celokupnog delovanja u muzičkom i kulturnom životu Beograda odnosi na period od 1952. do 1986. godine, kada je bio dirigent Dečjeg hora RTB.

Dugogodišnji posvećeni rad rezultirao je velikim brojem dela u njegovom opusu namenjenim tom ansamblu, sa kojim je nastupao na brojnim festivalima kako u Srbiji, tako i u inostranstvu. Neki od tih festivala su Dubrovačke letnje igre, BEMUS, Zmajeve igre u Novom Sadu, Veliki školski čas u Kragujevcu i mnogi drugi. Dečji hor je pod Vaudinom dirigentskom palicom izveo veliki broj dela jugoslovenskih autora, pruživši važan doprinos umetničkom i muzičkom životu zemle, kao i promociji i afirmaciji domaćeg stvaranja. Dugogodišnji rad sa Dečjim horom odražava se u Vaudinim brojnim pesmama za decu, kao i u dečjoj operi “Ježeva kuća”, koju je komponovao 1957. godine, u saradnji sa libretistom Jovanom Aleksićem, prema istoimenoj priči Branka Ćopića.

Premda se iz Vaudinog opusa najčešće izdvajaju dečji horovi, kojih ima oko 70, njegovo celokupno stvaralaštvo obuhvata oko 300 dela. Kada je reč o scenskim delima, ističu se, uz “Ježevu kuću”, i scenski oratorijum “Maslačak”, dečji oratorijum “Mesec ljubavi” i oratorijum “Jutro”, inspirisan pesmama Petra Zupca posvećenim žrtvama u Kragujevcu, kojima je Vauda posvetio i oratorijume “Otvorena pjesma” na tekst Jure Kaštelana i “San im čuva istoriju”.

Pored horske i scenske muzike, značajan doprinos se ogleda i na polju kamerne muzike, uključujući Pastele I i II za duvački kvintet, Seanse I, II i III (komponovane u periodu od 1969. do 1972), koje predstavljaju intimne ispovesti ozvučene pažljivo odabranim tonskim sredstvima; više ciklusa solo pesama, Pokošene osmehe za sopran i duvački kvintet, šest gudačkih kvarteta, Dijalog za obou i violončelo, Aforizme za klarinet, Sonatu Brevis za klarinet i klavir.

Od instrumentalne muzike izdvaja se Koncert za klarinet i orkestar, komponovan 1959.

Zanimljiv podatak je da je taj koncert izveo dirigent Zubin Mehta sa Ernestom Ackunom kao solistom i Simfonijskim orkestrom Radio-televizije Beograd 18. januara 1960. godine. Delo je izvedeno na Kolarcu na prvom koncertu ciklusa “Mladi koji osvajaju svet”.

Kompozitorski opus Vaude govori o njegovim širokim interesovanjima za različite muzičke forme i doživljaje, a u njegovim delima uočavaju se stilske karakteristike neoklasicizma. Dobitnik je brojnih nagrada Udruženja kompozitora Srbije, kao i Vukove nagrade za životno delo kao kompozitor, dirigent i pedagog. Međutim, pored kompozicija, među kojima su mnoge i danas prisutne na koncertnim i muzičko-scenskim podijumima, njegovo prezime je bilo i ostalo sinonim za Dečji hor RTB.

Jubilej Vaude obeležen je protekle godine, između ostalog, koncertom njegove kamerne muzike u galeriji Artget Kulturnog centra Beograda, u organizaciji Muzičke redakcije, na inicijativu urednice muzičkog programa Ljubice Solunac.

Koncert Vaudine kamerne muzike će, uz dopunjen program, biti ponovljen u Kragujevcu, u sklopu muzičkih svečanosti OKTOH u danima sećanja na istorijski kragujevački oktobar, u kojem je Vauda preživeo i doživeo svoje drugo rođenje. Odatle su potekle i prve komozicije i obrade koje je, kao amater, napisao i gde je lociran muzički i životni fenomen tei akorda, o kojem piše kompozitorka Anica Sabo u naučnom tekstu u novom broju časopisa “Slovenika”.

*Foto: privatna arhiva

(SEEcult.org)