Transformativna umetnost u borbi protiv antiromske Evrope

Među segmentima izložbe “Devedesete: Rečnik migracija” u Muzeju “25. maj” je i instalacija beogradskih umetnika Rene Redle i Vladana Jeremića, posvećena problemu stanovanja pripadnika romske zajednice, koji istražuju već više od 15 godina, pokušavajući ujedno da doprinesu njegovom rešavanju. Prilog tome bio je i razgovor održan 25. januara povodom njihove instalacije “Stambeno pitanje – Sigurna zemlja“, koja sadrži crteže i video radove posvećene pitanju anticiganizma u Evropi, odnosno ugovora o readmisiji između Srbije i evropskih zemalja, na osnovu kojih su aplikanti za azil vraćani posle ratova 90-ih u Srbiju kao jednu od “sigurnih zemalja”.

Da li sigurna zemlja za Rome u Evropi zaista danas postoji - pitanje je na koje nema odgovor ni predsednik Foruma Roma Srbije Dejan Marković, koji smatra da je važno iznova ga postavljati, a kao posebno značajno u tom kontekstu ističe upravo umetničku praksu Rene Redle i Vladana Jeremića.

Terminološki, kako je rekao, sigurna zemlja znači da, kada neko napusti konfliktno područje, kao što je bila Jugoslavija 90-ih, može da bude vraćen u zemlju porekla nakon završetka konflikta, kao što je slučaj sa mnogobrojnim Romima izbeglim sa ovih prostora u zapadnoevropske zemlje. Njihov masovniji povratak počeo je nakon potpisivanja sporazuma o readmisiji sa Nemačkom 2002. i potom multilateralnog sporazuma sa Evropskom unijom 2007. “To je bukvalno značilo deportovanje tih ljudi koji su imali azil, ali i onih koji su rođeni u zemljama Zapadne Evrope”, rekao je Marković u razgovoru u kojem je, uz Renu Redle i Jeremića, učestvovao i filmski reditelj romskog porekla Saša Barbul, koji živi i radi u Austriji, te saradnica Muzeja Jugoslavije Mira Luković kao moderatorka.

Deportovanje Roma, prema rečima Markovića, pogađa čitave porodice, a poseban problem je sa školskom decom koja se vraćaju u zemlju čiji jezik ne znaju.

Nacionalne strategije za integraciju Roma, kako je dodao, najčešće su mrtvo slovo na papiru, pa ne postoji stvarna podrška ni za stanovanje, ni za školovanje, ni za zapošljavanje. “Sada se više govori o tome, ali ne preduzima se ništa. Postoji nekolicina skupih projekata za mali broj korisnika, koji se predstavljaju kao primeri dobre prakse”, rekao je Marković, ukazujući na poseban problem Roma svojevremeno izbeglih sa Kosova, koji imaju i bezbednosni problem povratka.

“Roma na Kosovu bilo je do 1999. godine oko 250.000, a sada ih je 25-30.000. Kuće su im zapaljene, uništene, okupirana im je imovina, nemaju zakonsku osnovu za vraćanje imovine… Vraćaju se zato najčešće u centralnu Srbiju”, rekao je Marković, ocenjujući i da procesi integracije i inkluzije dovode zapravo do depolitizacije Roma, jer su fokusirani na socijalno-ekonomske uslove, a ne i na njihovo uključivanje u društveni, pa i politički život.

Umetnici Rena Redle i Vladan Jeremić ukazuju stoga na mogućnosti transformativne umetničke prakse, odnosno preklapanja prostora umetnosti i politike kojim razotkrivaju goruće društvene protivrečnosti i predlažu načine za njihovo rešavanje.

U sklopu borbe protiv anticiganizma i svojevrsnog antiromskog konsenzusa u Evropi, snimili su video radove o raseljevanju Roma ispod mosta Gazela, rušenju romskog naselja Belvil zbog izgradnje stambenog kompleksa za potrebe Univerzijade u Beogradu. Takođe, istraživali su italijansku praksu rešavanja romskog stambenog pitanja u Rimu, koje je po svoj prilici poslužilo kao inspiracija beogradskim vlastima za podizanje kontejner naselja na periferiji grada. Video radom “The Housing Agenda”, proizašlog sa istoimene javne diskusije sa naučnicima i političarima 2012. godine u Helsinkiju, ukazuju na moguća rešenja problema stanovanja Roma. U okviru rada “The Housing Agenda” proizašao je Helsinški stambeni manifesto, koji su finske romske organizacije zvanično predložile Evropskoj komisiji kao preporuku za rešavanje problema stanovanja.

Dajući primat upotrebnoj vrednosti umetnosti naspram tržišne, Rena Redle i Jeremić praktikuju transformativnu umetničku praksu, koja ima političku dimenziju, ali je njen ključ, kako ističu - u društvenoj praksi, a ne u nekoj novoj umetničkoj ideologiji.

Baveći se problematikom Roma od 2004. godine, odnosno problemom rasizma većinske populacije kao panevropskim stanjem koje se ispoljava na različite načine, Rena Redle i Jeremić zapravo se manje bave samom romskom populacijom kao takvom, a više odnosom koji proizvodi isključenje određene grupe ljudi iz širih društvenih procesa.

Cilj njihovog rada je pokušaj pronalaženja rešenja i organizovanje konkretnih mera za poboljšanje života i rada ljudi koji su na margini društva, a to je direktno proizašlo iz njihove umetničke prakse. Helsinški stambeni manifesto, na primer, sadrži konkretna primenljiva stambena rešenja i do sada je predstavljao upotrebni dokument za mnoge praktičare i političare.

Njihova umetnička praksa, kako su istakli i u intervjuu za sajt Muzeja Jugoslavije uoči diskusije, nastaje nakon istrošenih obrazaca savremene umetnosti, pokušavajući da je prevaziđe. Stoga zagovaraju transformativnost umetnosti kao izlaženje izvan umetničke prakse i stapanje sa političkom i društvenom praksom. Cilj je, kako su naveli, stvaranje organizaciono-političke forme za proizvodnju, kritiku i distribuciju umetnosti koja zastupa emancipatorska usmerenja. Mogućnosti transformativne umetničke prakse ostvaruju se pritom u saradnji sa društvenim emancipatorskim snagama, koje mogu biti i u okvirima javnog i civilnog sektora, sindikata ili unutar društvenih pokreta.

Sličan pokušaj predstavio je i romski reditelj iz Srbije Saša Barbul, koji živi i radi u Beču, a režirao je njihov film “Gazela” (2009), koji je deo instalacije “Stambeno pitanje – Sigurna zemlja“ u okviru izložbe "Devedesete: Rečnik migracija“.

Ovoga puta prikazao je kratki film “Drugi, bolji život” (2015), koji je nastao u saradnji sa Filomenom Grasl (Philomena Grassl), a predstavlja potresnu priču o egzistencijalnim, stambenim, zdravstvenim i drugim životnim problemima jedne romske porodice u Bačkoj, koja preživljava, kao i niz drugih, od očevog celodnevnog rada na lokalnoj deponiji i preprodaje sve malobrojnijih upotrebnih stvari koje na nju stižu, jer je i većinska populacija zapravo na ivici siromaštva. To je ujedno i driljivo svedočanstvo o solidarnosti pripadnika romske zajednice koji teško pronađenu “robu” dele među sobom, jer i oni koji su bili manje uspešni na deponiji imaju decu.

Prema rečima Barbula, koji je i sam imao problem da pronađe posao dok je živeo u Srbiji, u pojedinim evropskim zemljama situacija je još gora, jer je reč i o učestalim ubistvima pripadnika romske populacije. Stoga i planira da snimi igrani film o ubistvima Roma, počev od dečaka Dušana Jovanovića u Beogradu, preko sličnih slučajeva u Mađarskoj, Bugarskoj, Slovačkoj… Cilj mu je da taj film preda austrijskim vlastima i podstakne osudu rasizma.

Na izložbi “Devedesete: Rečnik migracija”, čije su kustoskinje Ana Panić i Simona Ognjanović, predstavljeni je više od 30 umetnika i aktivističkih kolektiva sa radovima koji potiču i iz 90-ih, ali i iz kasnijeg perioda, dok su pojedini producirani za ovu priliku. Primarni cilj izložbe “Devedesete – Rečnik migracija” bilo je mapiranje različitih formi angažmana od 90-ih do danas kroz koje su u polju umetnosti adresirani društveni, kulturni, politički i pravni problemi stvoreni složenim i traumatičnim migracionim procesima u i iz Srbije, dok je dokumentarno-istoriografski pristup stavljen u drugi plan, ali se može pratiti kroz selekciju građe koja daje širi kontekst adresiranih fenomena. Želju kustoskinja da stvore svojevrsni alternativni rečnik – pojmovnik migracija, različit od uobičajene administrativne terminologije, prati i “rečnička struktura” postavke izložbe kroz koju se posetioci kreću kao kroz lavirint, vođeni putokazima i znacima preuzetim iz saobraćaja.

Izložba “Devedesete – Rečnik migracija” otvorena je do 1. marta, a deo je većeg projekta “Nova mapiranja Evrope”, podržanog od programa Kreativna Evropa, koji MJ realizuje u partnerstvu sa Akademijom likovnih umetnosti u Beču i Midelsbro institutom za modernu umetnost i Modernom galerijom u Ljubljani.

Simona Ognjanović dobila je za studijski tekst povodom te izložbe nagradu “Lazar Trifunović” za 2019. godinu.

(SEEcult.org)