Rečnik migracija 90-ih u obnovljenom Muzeju 25. maj

Sigurna zemlja, Zakon, Kuća ili dom, Karta u jednom pravcu, Kofer, Ruke, Adresa, Tuge, Čišćenje, Drugi, Jugoslovenstvo, Hrabrost i kukavičluk, Prijatelji… neki su od pojmova kojima je više od 30 umetnika i aktivističkih kolektiva stvorilo “Rečnik migracija” na izložbi posvećenoj 90-im godinama, kojom je 5. decembra ponovo otvoren obnovljeni Muzej "25. maj", deo kompleksa Muzeja Jugoslavije u Beogradu.

Primarni cilj izložbe “Devedesete – Rečnik migracija”, čije su kustoskinje Ana Panić i Simona Ognjanović, bilo je mapiranje različitih formi angažmana od 90-ih do danas kroz koje su u polju umetnosti adresirani društveni, kulturni, politički i pravni problemi stvoreni složenim i traumatičnim migracionim procesima u i iz Srbije, dok je dokumentarno-istoriografski pristup stavljen u drugi plan, ali se može pratiti kroz selekciju građe koja daje širi kontekst adresiranih fenomena. Osim umetničkih pozicija, u izložbu su uključene i aktivističke inicijative i organizacije iz civilnog sektora, koje u svoj rad uključuju saradnju sa savremenim umetnicima/cama, ili su ih pokretali umetnici/ce, navele su kustoskinje.

Znak Human, Asocijacija Apsolutno

Na izložbi učestvuju: Asocijacija Apsolutno, Aleksandrija Ajduković, Dejan Dimitrijević/Nebojša Šerić Šoba, Dušica Dražić, Dionis Eskorsa (Escorsa), Jusuf Hadžifejzović, Kiosk – platforma za savremenu umetnost, Milena Maksimović, Goranka Matić, kolektiv Migrative Art, Ana Miljanić, Milorad Mladenović, Ivana Momčilović/Loran Vanson (Lorent Wanson), Tanja Ostojić, Vesna Pavlović, Nikola Radić Lucati, Vladimir Radojičić, Vahida Ramujkić, Rena Redle (Rädle) i Vladan Jeremić, Balint Sombati (Szombathy), Škart, Čedomir Vasić, Grupa 484, udruženje “Kardan – kultura sećanja”, Vojvođanski građanski centar, Združena akcija “Krov nad glavom” i Žene u crnom.

Zidni crtež Vladana Jeremića i Rene Redle i video instalacija Nikole Radića Lucatija

Želju kustoskinja da stvore svojevrsni alternativni rečnik – pojmovnik migracija, različit od uobičajene administrativne terminologije, prati i “rečnička struktura” postavke izložbe kroz koju se posetioci kreću kao kroz lavirint, vođeni putokazima i znacima preuzetim iz saobraćaja. Kustoskinje su tematski okvir migracija proširile pojmovima koje su definisali sami umetnici, tumačeći ne samo svoje radove, već i fenomene kojima se bave. Učesnici su bili pozvani da, u saradnji sa kustoskinjama, odaberu pojam, sintagmu ili idiom, koji na najprecizniji način artikuliše njihovu poziciju, kao i da napišu izjavu koja objašnjava taj izbor. “Rečnik migracija”, prema navodima kustoskinja, nudi alat za preoblikovanje opštih mesta koja diktiraju i mišljenje i delovanje, otvarajući na taj način pitanje uloge umetnosti, aktivizma, civilnog društva i javnih institucija u rekonstrukciji prošlosti.

Smatrajući da muzej kao javni prostor treba da podstice sučeljavanje različitih glasova, na izložbi su ukrštene i pojedine suprotstavljene pozicije učesnika, ali ne radi njihove neutralizacije i pacifikacije, već radi ukazivanja na razlike o kojima nekada i ne može biti konsenzusa.

Dominantna rečnička struktura izložbe podeljena je na šest problemskih celina – Lica i stvari, Režim (ne)kretanja, Režim stanovanja, Odluke i prisile, Susreti / mreže solidarnosti i Narodi i teritorije, u okviru kojih su predstavljeni radovi koji potiču i iz 90-ih, ali i iz kasnijeg perioda, dok su pojedini producirani za ovu priliku.

“Važno nam je bilo da se ukrštaju ti vremenski konteksti - oni koji nastaju u akutno doba krize i oni koji je kasnije reflektuju”, rekla je Simona Ognjanović medijima uoči svečanog otvaranja izložbe, čiju arhitekturu potpisuje Milorad Miša Mladenović, a vizuelni identitet Zoran Pantelić.

Nikola Radić Lucati - Transfer

Celina Lica i stvari uvodi posmatrača u registar ličnih istorija izbeglih i raseljenih usled ratova 90-ih. U tom segmentu dominiraju lica ljudi koji su 90-ih napustili Jugoslaviju trajno, kao i njihove otuđene, odbačene ili sačuvane stvari.

Među umetnicima u tom segmentu je i Vladimir Radojičić, koji je u “Rečnik migracija” uneo pojam Tuđini, a predstavio je seriju fotografija koje je snimio po odlasku iz zemlje 1991. godine, nakon odluke da ne želi da doprinese razranju Jugoslavije. Fotografisao je sam sebe, a potom i one koji su pristizali za njim.

Vladimir Radojičić - Tuđini

U celini Lica i stvari predstavila se i Aleksandrija Ajduković fotografijama iz serije “Civili u uniformi”, koje je objedinila pojmom “Adresa”. Reč je o radovima nastalim u okviru projekta razmene studenata fotografije iz Srbije i Holandije, kada je u Amsterdamu fotografisala izbeglice iz bivše Jugoslavije. Njeni modeli bili su u turističkim majicama, ali sa nazivima gradova iz kojih potiču, dok su slikani na adresama na kojima su tada živeli u Holandiji.

Aleksandrija Ajduković - Adresa

Celina Lica i stvari obuhvata i radove Dušice Dražić, koja je u “Rečnik migracija” unela pojam “Predmet”, zatim Kioska (Inventar), te Balinta Sombatija (Kofer).

U celini Režim (ne)kretanja predstavljeni su radovi Goranke Matić (Izbrisani), Tanje Ostojić (Zakon) i Asocijacije Apsolutno (Čovek).

Goranka Matić - Izbrisani (Ljilja i Goran odlaze u Kanadu, 1.1994)

Umetnica Tanja Ostojić, koja živi i radi u Berlinu, predstavlja prvi put u Beogradu u celini svoj projekat “Tražim muža sa pasošem Evropske unije”, koji je na izložbi “rečnik migracija” uokvirila pojmom Zakon.

Tanja Ostojić - Zakon (Tražim muža sa pasošem Evropske unije, 2000-2005)

Reč je o kompleksnom i slojevitom umetničkom radu koji je realizovan od 2000. do 2005. godine, a bavi se odnosom politika roda u kontekstu migracije i biopolitike EU. U tom radu smenjuju se u periodu od pet godina različite faze realizacije - od net arta i objavljivanja oglasa “Tražim muža sa pasošem EU” na sajtu Remonta, preko 500 imejlova i pisama tzv. kandidata za brak, preko perfomansa koji je izvela ispred Muzeja savremene umetnosti sa nemačkim umetnikom Klemensom Golfom, koji je prikazivan i na interentu, do samog čina sklapanja njihovog braka u prisustvu umetnika Jelice Radovanović i Dejana Anđelkovića, koji su bili kumovi i imali obavezu da napišu tekst o razlozima tog braka. Taj tekst je i izložen, a opisuje čin venčanja bračnog para koji je odbio da se poljubi i nije razmenio prstenje. Izložena je i specijalno za ovu priliku napravljena nova verzija jedinog venčanog poklona – pogače koju je umesila Jelica Radovanović. Originalna je, kako je podsetila Tanja Ostojić, imala gornju koru sa šarom u vidu karte Evrope, a mlada ju je i pojela, dok je pogača na izložbi “Rečnik migracija” sa kartom sveta.

Instalacija obuhvata i uveličane fotografije sa venčanja u Opštini Novi Beograd, kao i fotokopije dokumenata koje je Tanja Ostojić morala da nabavlja tokom braka koji je potrajao do 2005.

Nakon venčanja je, inače, uz međunarodnu venčanicu i druga neophodna dokumenta, podnela bila i zahtev za vizu. Tek nakon dva meseca dobila je ulaznu vizu na tri meseca za spajanje porodice u Nemačkoj, pa se preselila u Dizeldorf, gde je zvanično živela naredne tri i po godine. Na proleće 2005. njena trogodišnja dozvola boravka je istekla, a vlasti su joj, umesto dozvole za stalni boravak, odobrile samo dvogodišnji. Nakon toga su se ona i Golf razveli, a otvaranje njene izložbe “Kancelarija za integraciju” u Galeriji 35 u Berlinu, 1. jula 2005. godine organizovala je performativnu “žurku razvoda” (Divorce Party). “Gosti su imali priliku da pregledaju wedding book, gde se nalaze ne samo pisma kandidata, nego i drugih ljudi, mojih prijatelja koji su prošli kroz istu vrstu braka”, rekla je Tanja Ostojić.

Tanja Ostojić - Zakon

U celini Režimi (ne)kretanja, asocijacija Apsolutno predstavila je deo aktivnosti projekta “Čovek / Human”, u okviru kojeg je organizovala 90-ih proizvodnju saobraćajnih znakova koji bi obeležavali granicu Istočne i Zapadne Evrope. “To nam je posebno bilo važno zato što smo u tom pogledu, zbog međunarodnih sankcija, pogotovo mi iz Srbije imali problem… Metodološki slično kao u radu Tanje Ostojić, sakupljali smo sve vize i sve izlazne takse koje smo morali da plaćamo da bismo otišli na te ničije zemlje i markirali celu tu liniju, a uporedo obeležavali takođe neke traumatične pozicije psiholoških granica, kao što je bilo između istočnog i zapadnog Mostara”, rekao je Zoran Pantelić, ističući da je doprinos asocijacije Apsolutno u tom kontekstu bila ideja čoveka.

“Smatrali smo da smo mnogo više usmereni na ideju pojedinca u kosmpolitskom ambijentu, a ne na nacionaonalni okvir, koji nam je i otežavao komunikaciju”, naglasio je Pantelić, dodajući da je uključivanje tog rada u kontekst celokupne izložbe “Devedesete - Rečnik migracija”, na neki način iniciralo i samo vizuelno obeležavanje prostora postavke. “U pseudo-kontejnerima sa panelima, kojima smo kreirali male niše privatnosti i projektnih prezentacija, znakovna određenja su stalna preusmerenja i stalni odnos kretanja”, rekao je Pantelić, dodajući da znak “Human – čovek” na ulazu na izložbu predstavlja “omaž svim ljudima prisutnim u tom prostoru”.

Asocijacija Apsolutno - Human/Čovek

U izložbenoj celini Režimi stanovanja predstavljeni su Združena akcija “Krov nad glavom”, koja je u “Rečnik migracija” unela Bespravnu nužnost / ustanak, zatim Milorad Mladenović (Plan) i Vladan Jeremić i Rena Redle (Sigurna zemlja).

Instalacija “Stambeno pitanje” Vladana Jeremića i Rene Redle vezana je za “situaciju Roma i anticiganizma 90-ih u Beogradu” i ugovore za readmisiju između Srbije i evropskih zemalja, koje su tada vraćale aplikante za azil nazad. Crteži su u različitim formama, a uz animaciju, tu su i video radovi, uključujući "Belvil" (2009) o rušenju romskog naselja zbog Univerzijade, kao i ispod mosta Gazela, gde je većina Roma sa Kosova, deportovanih iz Nemačke, živela svojevremeno u Beogradu.

Vladan Jeremić i Rene Redle - Sigurna zemlja

Celina Odluke i prisile obuhvata radove grupe škart, koja je unela u “Rečnik migracija” pojmove Hrabrost i kukavičluk, te fotografije Goranke Matić (Prijatelji).

Goranka Matić - Prijatelji (Ljilja i Goran odlaze u Kanadu, 1.1994)

Škart u tom delu izložbe predstavlja “antiratni strip o ratu” Đorđa Balmazovića, zasnovan na ispovesti njegovog prijatelja Saše Đukića koji je bio mobilisan 1991. godine, poslat na front, a posle ranjavanja i rehabilitacije, zauvek napustio ove prostore i preselio se u London. “Ovo je isposvest kako jedan običan mladić pacifista završava u Slavoniji i Vukovaru… Priča o odlasku i uzrocima odlaska…”, rekao je Balmazović, ispričavši i par pojedinosti koje nije pretočio u strip.

“Saša je imao sreću da je imao rođake u Sarajevu. Očajnički se plašio da ga ne pozovu ponovo posle rehabilitacije. Kada je odlazio iz Sarajeva, avion je zbog nedostatka goriva morao da sleti u jedan veliki grad, zbog čega ga je znoj oblio, jer je mislio da sleću u Beograd, a bila je u pitanju Budimpešta. U Londonu je ostao, vratio se samo 1997. godine, kada mu je umrla majka - na kratko, samo na sahranu”, rekao je Balmazović, konstatujući da je to ekstreman primer, ali koji nije bio usamljen. Zanimljivo je i da je, kada je 2017. godine prvi put ponudio izdavaču taj strip, Balmazović dobio komentar da je to zanimljiva priča, ali da “nikoga to danas ne zanima”. “Posle godinu dana, izdavač mi kaže – mislim da je aktuelniji nego ikada”, ispričao je Balmazović.

Škart - Hrabrost i kukavičluk

Škart je zastupljen i u izložbenoj celini Susreti / mreže solidarnosti, kojoj je doprineo pojmom Tuga, kao i radovima sa Ženama u crnom i Vesnom Pavlović (Dostojanstvo / solidarnost / internacionalizam), te sa Ivanom Momčilović i Loranom Vansonom (Rupe).

U toj celini su zastupljeni i Ana Miljanić i Centar za kulturnu dekontaminaciju (Žudnja za životom), Grupa 484 (Ruke), kolektiv Migrative Art (Slobodna privremena teritorija), Dejan Dimitrijević i Nenad Šerić Shoba (Mesto) i Jusuf Hadžifejzović (Nelagodnost).

Škart, Žene u crnom i Vesna Pavlović - Dostojanstvo / solidarnost / internacionalizam

Ivana Momčilović, koja je i pokrenula Migrative Art, osnovan 1992. godine u Belgiji, rekla je da je gotovo nemoguće pobrojati sve koji su učestvovali u akcijama tog kolektiva umetnika sa prostora bivše Jugoslavije u egzilu, a na otvaranju izložbe “Rečnik migracija” pridružili su joj se slikarka Helena Klakočar i Zlatko Burić iz Kugla glumišta. Kolektiv Migrative Art “oslobađao” je teritorije “umetničkim okupacijama” u javnom prostoru – izložbama, koncertima, predstavama, performansima, razgovorima… Važna ličnost u tim prvim akcijama bila je glumica Sonja Savić, čije su fotografije sa proslave rođendana 1991. godine u kavezu sa golubovima u Beogradu deo instalacije na izložbi “Rečnik migracija”, a prvi put su prikazane posle 25 godina.

Sonja Savić je, kako je podsetila Ivana Momčilović, bila “crvena nit” koja je povezivala umetnike u egzilu, između ostalog i sa Kugla glumištem iz Zagreba i sa Draganom Živadinovim i njegovim Rdečim pilotom iz Slovenije, koji će 21. decembra, inače, biti i gost okruglog stola “Slobodne teritorije, juče, danas, sutra”. Zajedničko delovanje umetnika sa prostora bivše Jugoslavije posebno je došlo do izražaja u Luvanlanevu, studentskom gradu koji je nastao posle separacije univerziteta 1968, kada su se Flamanci odvojili od Valonaca, a prema rečima Ivane Momčilović, bio je “grad kontrolisanog revolta”, u kojem je bilo onemogućeno okupljanje većeg broja ljudi. Sastajali su se i izdvodili akcije i u Luksemburgu, Briselu, Parizu…

Kolektiv Migrative Art - Slobodna privremena teritorija (Helena Klakočar, Zlatko Burić i

Prema rečima Burića, pridružio se kolektivu Migrative Art na poziv Sonje Savić, nakon jednogodišnjeg delovanja Kugla glumišta u Galeriji Studentskog centra u Zagrebu, koja je u “predraspadnom trenutku bila prostor slobode", kreativni centar za vizuelnu umetnost, muziku, performanse… “Bili smo gladni za novim prostorom, a kada smo došli u Luvanlanev, činilo nam se da je to nastavak tog prostora Galerije SC. To je bio početak dugog puta zajedničkog delovanja sa kolegama iz bivših republika… Kada su veze bile potpuno pokidane, mi smo nastavili saradnju”, rekao je Burić.  Najveće njihove akcije bili su “nemogući susreti”, dodala je Ivana Momčilović, dok se Helena Klokotar prisetila jednog susreta u Parizu za koji su dobili stipendiju “samo da bi se sastali”.

U okviru prezentacije kolektiva Migrative Art, deo izložbe čini i mural Čarlija Kejsa (Charley Case).

Charley Case (Migrative Art)

Poslednju programsku celinu izložbe, nazvanu Narodi i teritorije, čine radovi Udruženja Kadran i Jelene Grujić Zindović, kojima su u “Rečnik migracija” pridodati pojmovi Čišćenje i Drugi, zatim Vojvođanskog građanskog centra (Kuća ili dom), Milene Maksimović (Karta u jednom pravcu), Vahide Ramujkić (Jugoslovenstvo), koja učestvuje i sa Dionisom Eskorsom (Zemlja / teritorija), te Čedomira Vasića (Kompjutersko čišćenje) i Nikole Radića Lucatija (Transfer).

Čedomir Vasić - Kompjutersko čišćenje

Izložba “Devedesete – Rečnik migracija”, koja je otvorena do 1. marta 2020. godine, deo je većeg projekta “Nova mapiranja Evrope”, podržanog od programa Kreativna Evropa, koji MJ realizuje u partnerstvu sa Akademijom likovnih umetnosti u Beču i Midelsbro institutom za modernu umetnost i Modernom galerijom u Ljubljani.

Za 17. decembar najavljeno je i otvaranje izložbe “Projekat Jugoslavija”, koju Muzej Jugoslavije realizuje u saradnji sa Kioskom, a obuhvata video intervjue sa oko stotinu sagovornika/ica različitih uzrasta i profila iz svih zemalja nastalih nakon raspada Jugoslavije. Umesto konkretnog pitanja, autorke Ana Adamović i Milica Pekić su svakom od učesnika/ica ponudile po jedan od identifikacionih kartona (koji sadrži: opis, datum ili period iz kog potiče i poreklo) predmeta koji su deo fonda Muzeja Jugoslavije.

Neda Knežević

Muzej “25. maj”, čija je rekonstrukcija započeta krajem 2017. godine, čeka još jedna faza obnove – fasade i pripadajućih platoa, a prema rečima direktorke Nede Knežević, projekat je završen i čekaju se finansijska sredstva. Stoga će MJ sledeće ili 2021. godine ponovo biti privremeno zatvoren, rekla je Neda Knežević, ističući da su dosadašnje faze rekonstrukcije realizovane tako da se što više sačuva duh dela arhitekte Mihaila Mike Jankovića, “jednog od najvećih neimara najmarkatnijih objekata socijalizma” u Beogradu. “Zadatak da zobnovimo zgradu bio je veoma odgovoran, stupili smo brižno i pažljivo, na šta nas obavezuje i Zakon o zaštiti kulturnih dobara”, rekla je ona, podsećajući da je prošlo šest decenija od kada je objekat “25. maj” otvoren.

Druga faza rekonstrukcije Muzeja “25. maj” započeta je u martu ove godine, uz finansijsku podršku Ministarstva kulture i informisanja Srbije koje je za prvu fazu izdvojilo 2018. godine 68 miliona dinara, a za drugu 92 miliona.

*Foto: Vesna Milosavljević

(SEEcult.org)