Oktobar 1941 - 31 dan zločina
Centar za istraživanje i edukaciju o Holokaustu (CIEH) predstavio je u Istorijskom arhivu Beograda dokumentarnu izložbu “Oktobar 1941: 31 dan zločina Holokausta, genocida i terora nacističke Nemačke i kolaboracionističke vlasti u Srbiji”, koja je fokusirana na oktobar 1941. godine tokom kojeg su nacistička okupaciona vlast i njihovi pomagači vršili masovna ubijanja na različitim lokacijama po okupiranoj Srbiji. Strelјački vodovi ubili su hilјade civila: Srba, Jevreja i Roma. To je vodilo ka poslednjoj fazi Holokausta u Srbiji – sistematskom ubijanju preostalih Jevreja (žena i dece) zatvorenih u logoru Sajmište u Beogradu. Korišćen je ozloglašeni gasni kamion, takozvana dušegupka.
Izložba “Oktobar 1941”, čiji su autori Milovan Pisari i Nikola Radić Lucati, pružila je priču o događajima 1941. godine u Srbiji tokom meseca u kojem je zločin nad nedužnim civilima dostigao najveće razmere. Mesec oktobar, takođe, predstavlјa klјučni period za Holokaust: on je istovremeno završetak prve faze – faze ubijanja jevrejskih muškaraca i početak druge faze – faze interniranja i ubijanja jevrejskih žena i dece. U oktobru 1941. je, kako podsećaju autori, doneta odluka o osnivanju logora na Sajmištu.
Izložba CIEH-a ukazuje da oktobarski događaji 1941. godine predstavljaju ogledalo celokupnog ratnog perioda u Srbiji - antifašistička borba dovodi do stvaranja prve oslobođene teritorije u Evropi; kvislinška vlada Milana Nedića raznim metodama pokušava da dobije legitimitet u narodu, dok sa druge strane normalizuje nacističku ideologiju; Romi postaju nove žrtve rasne ideologije; snage Ravnogorskog pokreta se upuštaju u oportunističku kolaboraciju sa Nemcima. Odmazde okupatora nad nedužnim civilima poprimaju masovniju i brutalniju dimenziju - masakri u Dragincu, Kralјevu, Kragujevcu su samo najpoznatiji primeri.
Izložba ima formu dnevnika - podseća na dnevne novine, jer želi da poveže Holokaust sa svakodnevnim životom i ukaže da je masovno eliminisanje Jevreja bilo, na neki način, samo još jedna od pojava u kompleksu događaja u okviru „normalnog“ političkog, ekonomskog, društvenog i ličnog postojanja. Tužna konstatacija, kako navode autori, jeste da proces nestajanja jevrejskog stanovništva - najpre iz javnog života kroz primenu antisemitskog zakonodavstva, a potom i fizički - kroz razne tehnike ubijanja, nije suštinski poremetio život većine drugih, kako u Srbiji, tako ni u ostalim delovima Evrope.
Izložbu dokumentarne građe iz različitih izvora prati katalog sa opisom događaja tokom svakog pojedinačnog dana u oktobru 1941. U periodu u kojem su izvršeni najstravičniji zločini nad Jevrejima, Romima, ali i nad Srbima, običan svet je, kao i u mnogim drugim evropskim zemljama, pokušavao da izbegne nevolje i da na neki način preživi, makar se opredelio da ne vidi sve užase koji su se dešavali njihovim komšijama i prijateljima sa kojima su dugo živeli zajedno u miru.
Jedan od prvih zadataka vlade Milana Nedića, kako su naveli autori, bio je da uguši partizanski ustanak i da na taj način dozvoli nemačkom okupatoru da nesmetano vodi računa o svojim interesima na Balkanskom poluostrvu, kao što su bili eksploatacija prirodnih resursa i radne snage, redovno funkcionisanje infrastrukturnih puteva ka Egejskom moru, stvaranje novog političkog i društvenog poretka i rešavanje „jevrejskog pitanja“. Zbog toga je Nedić svoje oružane formacije (žandarmeriju) uputio odmah u borbu protiv ustanika zajedno sa formacijama drugih kolaboracionista (Dimitrije Ljotić, Kosta Pećanac) i nemačkim snagama. Istovremeno njegova vlada je, uz odobrenje nemačkih vlasti, organizovala i pravnu strukturu koja je regulisala i sistem kažnjavanja partizana, njihovih simpatizera i osumnjičenih. Sadržaj naredbe o prekim sudovima ponovlјen je 1. oktobra: sve „zločince, plјačkaše i komuniste uhvaćene“ je trebalo predati lokalnim komandantima žandarmerije radi stavlјanja pred preki sud.
Istovremeno, vlada je pokušavala da normalizuje život, ali u skladu s principima nacionalsocijalističkog poretka. Kulturna dešavanja su u tom smislu imala važno mesto u svakodnevnom životu gradskog stanovništva. U Beogradu je 1. oktobra imenovan novi upravnik Narodnog pozorišta koji je odmah izjavio da će izbrisati sa repertoara sve predstave „levičarske tendencije“ koje su rezultat „odvratnog vremena“ i koje „prete pozorištu da mu unište značaj jedne vaspitne ustanove“.
Među kolaboracionistima posebnu ulogu su imale snage Dimitrija Ljotića okuplјene oko ogranizacije„Zbor“. Osnovana 1935. godine pod nazivom „Jugoslovenski narodni pokret - Zbor“ (na početku okupacije je promenio ime u „Narodni pokret Zbor“), bila je, kako su naveli autori, jedna marginalna politička stranka koja nije nikad uspela da osvoji šire narodne mase niti u Srbiji, niti u drugim delovima tadašnje Kralјevine Jugoslavije. Ideologija Dimitrija Ljotića i njegovih pristalica je bila neka vrsta fašizma prilagođenog lokalnim okolnostima, odnosno nerazvijenoj društvenoj strukturi i pretežno siromašnom i agrarnom stanovništvu. Početkom okupacije Ljotićev Zbor se stavio odmah u službu okupatora. Osnovan je Srpski dobrovolјački korpus (SDK), vojna formacija sa Ljotićem na čelu, podređena direktno nemačkim snagama. SDK je učestvovao uglavnom u borbama protiv partizana, a od 1943. i protiv četnika, a 1944. sadejstvovao je upravo sa četnicima protiv partizana. Mnogi pripadnici Ljotićevog Zbora učestvovali su u političkom životu okupirane Srbije kao članovi vlade Milana Nedića, u administrativnim službama, u propagandnom i obrazovnom aparatu, u Specijalnoj policiji, ali i u nemačkoj obaveštajnoj službi.
Ljotićevi dobrovolјci su, kako pokazuje izložba, aktivno učestvovali u Holokaustu na više načina. Najpoznatiji je „lov“ na skrivene Jevreje u kojem su oni bili posebno aktivni 1942. Krajem septembra i početkom oktobra ustanak protiv okupatora raširio se i obuhvatio skoro celu Srbiju.
Jedan od najznačajnijih događaja desio se 2. oktobra 1941, 20 kilometara južno od Topole. Tada je I batalјon I šumadijskog partizanskog odreda napao jednu kolonu nemačkih vozila koja se kretala iz Topole u pravcu Kragujevca. U borbi koja je usledila poginulo je 8 vojnika Vermahta, dok su još 13 vojnika strelјali partizani na licu mesta, pre nego što su se povukli pred nadolazećom drugom, većom nemačkom kolonom. Dva dana kasnije general Franc Beme, koji je po preporuci nemačkog zapovednika za Jugoistok feldmaršala Lista postavlјen na čelo borbe protiv ustanika u Srbiji i koji je stoga imao punu izvršnu vlast i komandovao svim oružanim snagama u Srbiji, naredio je šefu vojne uprave Turneru da u znak odmazde za svakog 21 poginulog nemačkog vojnika kod Topole treba strelјati 100 srpskih zatvorenika iz logora u Šapcu i Beogradu, pretežno Jevreja i komunista. Strelјački odred je trebalo odabrati iz 342. pešadijske divizije za strelјanje u Šapcu, a iz vezista korpusa 449 za Beograd.
Prvi put je tada Vermaht preuzeo na sebe odgovornost za strelјanja, koja su do tada vršili SD (Sicherheitsdienst) i policija. Strelјanje, koje će biti izvršeno sledećih dana na više lokacija, predstavlјa jedno od najmasovnijih strelјanja koji će nemački okupator izvršiti tokom jeseni 1941. godine u Srbiji.
Nakon prvih strelјanja talaca u julu 1941. godine, mnogi Jevreji su pokušali da se spasu krijući se ili bežeći u inostranstvo. Mnogi su se takođe priklјučili narodnooslobodilačkoj borbi. Iz Beograda neki su pokušali da spas traže u Mađarskoj, gde iako su bili na snazi strogi antisemitski zakoni, ipak je izgledalo da život (još) nije ugrožen. Nakon plaćanja velikih suma novca krijumčarima, skelom su plovili Dunavom sve do Bačke, ali su ih često tu čekali mađarski žandarmi. Neki su pobegli u Makedoniju, tada pod bugarskom okupacijom: međutim, već u novembru 1941. godine su bugarske vlasti na zahtev Gestapoa iz Beograda uhapsile grupu izbeglica i predali ih Nemcima koji će ih ubrzo strelјati.
Najvažniji kanal za spas je vodio ka Kuršumlijskoj Banji, Prištini i drugim kosovskim gradovima pod italijanskom direktnom ili indirektnom kontrolom. Putovali su ili bez dokumenata ili sa lažnim dokumentima koje su kupovali u italijanskom poslanstvu u Beogradu za velike sume novca. Italijanske vlasti su u većini slučajeva prihvatile jevrejske izbeglice i štitile ih od nemačkih i kolaboracionističkih kandži. Ipak, poznati su neki slučajevi kad su italijanske vlasti predale Jevreje Nemcima, iako su znali koja će biti njihova sudbina. Bio je to slučaj sa grupom od 51 Jevreja koje su Italijani uhapsili u Prištini i predali nemačkim vlastima sredinom marta 1942. godine. Transportovani su za Sajmište zajedno sa Jevrejima iz Kosovske Mitrovice i Novog Pazara, pa ubrzo ubijeni sa ostalim logorašima.
Logor na Banjici je osnovan početkom jula na zahtev nemačkih vlasti koje su tražile hapšenje svih poznatih komunista i njihovih sipmpatizera, a naročito „španskih boraca“, odnosno dobrovolјaca koji su se prethodnih godina borili u Španskom građanskom ratu protiv fašizma. U danima između nemačkog napada na Sovjetski savez (22. juna) i dovođennja prvih zatočenika u logor, sprovedeno je hapšenje svih osumnjičenih po Beogradu. Hapšenjem su rukovodile kolaboracionističke vlasti Milana Aćimovića i Dragog Jovanovića, a poverena im je i izgradnja samog logora.
Jovanović je u tom smislu doneo odluku da se koriste zgrade 18. puka vojske bivše Kralјevine Jugoslavije na Banjici. Logor je imao neku vrstu dvojne uprave: nemački Gestapo je imao kontrolu nad dve trećine, a Uprava grada Beograda nad jednom trećinom logora. To je značilo, između ostalog, da su kolaboracionističke vlasti imale mogućnost da same dovedu „svoje“ zatočenike. Uslovi su bili veoma teški, naročito za taoce određene za strelјanje. Zatočenici su dovođeni na početku samo iz Beograda, ali kasnije i iz cele Srbije. Pored partizana i njihovih simpatizera, radilo se o običnim lјudima osuđenim ili osumnjičenim od strane lokalnih ili nemačkih vlasti. U nekim trenucima u logoru su se našli i četnici Draže Mihailovića.
Kroz logor je prošao i veliki broj Jevreja, koji su dovođeni u velikim grupama ili češće u manjim ili pojedinačno. Iako nije moguće utvrditi tačan broj zatočenika, procenjuje se da se radi o oko 30.000 lјudi. U logorskim knjigama (banjičke knjige logoraša) sačuvani su tačni podaci o 23.637 zatočenika, od kojih je 4.286 ubijeno. Drugi su ili prebačeni u druge logore uglavnom u Nemačkoj, ili pušteni.
Jevrejima su od samog početka okupacije nametnute razne obavezne novčane kontribucije. Od iznuđenog novca, Gestapo je, između ostalog, finansirao svoj rad i rad srpske Specijalne policije, kao i rekonstrukciju pavilјona na Sajmištu u kojima će biti smešteni jevrejske žene i deca. Već prvih meseci nemački okupator je raspolagao nekretninama (stanovima i kućama) jevrejskog stanovništva. Nakon njihovog interniranja, njihova imovina će biti prodata uglavnom folksdojčerima ili nemačkim službenicima. U avgustu 1942. godine, preostala imovina će biti „poklonjena“ vladi Milana Nedića i prodata kvislinškim funkcionerima. Svakoj jevrejskoj radnji nametnut je komesar koji je bio zadužen da vrši nadzor, ali koji je u suštini preuzeo funkciju vlasnika. Nakon interniranja i ubijanja Jevreja, radnje su postale de facto njihova svojina.
Autori izložbe posebno ukazuju na važnu funkciju koju su za vreme Drugog svetskog rata u Srbiji, kao i na drugim teritorijama pod nacističkom i fašističkom vlašću, imali logori. Pored onih za ratne zaroblјenike postojala je čitava mreža manjih ili većih logora za određene kategorije civilnog stanovništva. U Beogradu su postojali logori na Banjici (za partizane, njihove simpatizere, osumnjičene i druge), Sajmište (za Jevreje i Rome, kasnije za partizane, četnike, srpske civile uglavnom iz NDH), Topovske šupe (za Jevreje i Rome), Milišića ciglana (za partizane) i sabirni logor organizacije TOT (za prinudne radnike).
Mrežu logora u Srbiji su činili logori u Šapcu, Nišu, Petrovgradu (Zrenjaninu) i drugde. Jevreji su internirani u posebnim logorima u Kragujevcu, Novom Bečeju i Pančevu. Postojali su i radni logori, na primer u Trepči i u Borskom rudniku. Tu je u jesen 1943. godine internirano oko 6.000 Jevreja iz Mađarske (manjim delom iz Bačke, tada pod mađarskom vlašću). Više od polovine njih stradalo je 1944. godine tokom marša smrti ka Beogradu, Pančevu i Bačkoj pred nastupanjem Crvene armije i narodnooslobodilačke vojske.
Autori izložbe podsećaju da je 8. oktobra, po naređenju generala Bemea, od četa koje su pretrpele gubitke kod Topole sastavlјen dobrovolјački vod za strelјanje koji je trebalo da u roku od nekoliko dana izvede tri akcije strelјanja u okolini Beograda. Javilo se tada iz pomenutih četa više dobrovolјaca nego što je bilo potrebno, ukupno 30-40 vojnika. Komandir je bio Valter Lipe (Walther Liepe), koji je o tom događaju sastavio detalјan izveštaj. Oni su 9. oktobra izvršili prvo strelјanje 12 kilometara severoistočno od grada Kovina, i ubili ukupno 180 lјudi. Taoci su dovedeni kamionima iz logora Topovske šupe, ubeđeni da se radi o transportu ili o izvršenju radnog zadatka. Kao što Lipe napominje u svom izveštaju, radovali su se izlasku iz logora.
Na licu mesta oduzete su im vrednije stvari, i strelјani su u manjim grupama. Dva dana kasnije u Jajincima, isti vod je strelјao 269 lјudi. Ukupno su, u dva dana strelјali 449 lјudi, Jevreja dovedenih iz Topovskih šupa.
Strelјanja su nadgledala dvojica podoficira Vermahta i SS-Oberšarfirer i gestapovac Edgar Enge, koji će nekoliko meseci kasnije postati zamenik komandanta logora na Sajmištu Herberta Andorfera.
General Beme je 10. oktobra potvrdio naredbu izdatu 2. oktobra, prema kojoj je za svakog ubijenog nemačkog vojnika ili folskdojčera trebalo ubiti 100 talaca, a za svakog ranjenog 50. Kao taoce treba uzimati komuniste, Jevreje, kao i izvestan broj nacionalista ili demokratski nastrojenih stanovnika.
U istom periodu, nemački vojni zapovednik u Srbiji i vlasti Nezavisne države Hrvastke (NDH) su rešili problem razrganičenja između Srbije i Hrvatske: granica je definitivno uspostavlјena na reci Savi, tako da je Zemun i ceo Srem pripao ustaškoj Hrvatskoj. U toj zemlјi ustaše su autonomno započele sa masovnim ubijanjem nevinih već prvih dana nakon raspada Kralјevine Jugoslavije. Izvršeni su tada prvi pogromi nad srpskim stanovništvom, dok je već u maju uspostavlјena čitava mreža logora za Srbe i Jevreje. Među prvim logorima smrti u celoj Evropi nalazio se kompleks logora Gospić-Jadovno-Pag, gde su ustaše u roku od nekoliko meseci pobile nekoliko hilјada (prema nekim izvorima 10.000, prema drugim čak 30.000) Srba i Jevreja. U avgustu je uspostavlјen zloglasni logor Jasenovac, koji će do kraja rata progutati živote oko 120.000 lјudi, mahom Srba, Jevreja i Roma. U NDH je, u ime genocidne politike „rasne čistote“ ubijeno više od 80% jevrejskog stanovništva, 90% romskog, kao i najmanje 300.000 Srba.
Izložba ukazuje i da su u blizini lokaliteta Zasavica, gde je 12. i 13. oktobra strelјan veliki broj Jevreja i Roma, nemačke vlasti iz Beograda, u saglasnosti sa Berlinom, planirale da izgrade dva logora, za ustanike i za Jevreje i Rome. Izgradnju su poverili organizaciji TOT. Nakon realizacije prvog dela plana, Nemci su odustali od te ideje zbog blizine reke Save i čestih poplava u tom kraju. Petnaestak dana kasnije će biti odlučeno da umesto Zasavice, logor treba da se izgradi na prostoru bivšeg beogradskog sajma, preko puta centra glavnog grada.
Dok je jedinica poručnika Lipea vršila strelјanja talaca iz Topovskih šupa u blizini Deliblata i u Jajincima, druga jedinica iz 342. pešadijske divizije vršila je strelјanja talaca iz logora u Šapcu. Pored lokalnih muškaraca Jevreja, strelјani su muški Jevreji iz „Kladovskog transporta“, odnosno Jevreji iz srednje Evrope koji su se počektkom rata zatekli u Šapcu na “privremenom“ boravku na putu za Palestinu. Strelјana je takođe velika grupa šabačkih Roma, takođe muškaraca. Strelјanje je izvršeno 12. i 13. oktobra u Zasavici. Glas o masovnim strelјanjima proširila se već dva dana kasnije Šapcem. Saznalo se da je Vermaht strelјao sve muške Jevreje iz logora, kao i oko 200 Roma. Oko mesec dana kasnije, po rečima očevica, govorilo se da je strelјano 600 Jevreja kao i 100-120 Roma.
Posle rata, Zemalјska komisija Srbije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača obrazovala je posebnu komisiju sa zadatkom da vrši ekshumaciju u Zasavici. Stevan Jovičić, službenik iz Šapca, koji je učestvovao u tom radu, svedočio je da je prilikom iskopavanja komisija našla tela 868 ubijenih, od kojih su sedamdesetak bili Romi iz Šapca. Narodnost je utvrđena tako što su kod nekih pronađene legitimacije, dok su druge prepoznale njihove porodice.
Sredinom oktobra na mesto zvano "Zelenjak", udalјeno manje od trista metara od manastira u Rakovici, došla su četiri nemačka podoficira od kojih je jedan bio gestapovac i razgledali teren gde je prethodnog avgusta nemačka vojska vršila vežbe strelјanja. Sutradan, oko 6 ujutro, u Zelenjak je došao jedan kamion sa koga su oko 30 ili 40 nemačkih vojnika istovarili lopate i ašove, kao i sanduke municije, posle čega su se rasporedili oko samog mesta blokirajući tako pristup sa svih strana. Istovremeno, radnicima obližnjeg kamenoloma naredili su da napuste radno mesto i da se vrate svojim kućama. Na putu ka Rakovici, jedan od njih se susreo sa više kamiona na kojima su bili civili i nemački vojnici naoružani puškama i teškim mitralјezima. Oko pola 11, vraćao se ka kamenolomu, po njegovim rečima, „radi izvesnog naređenja čuvaru u pogledu magacina“. Međutim, u blizini kamenoloma, zaustavio ga je nemački vojnik i naredio mu da se vrati nazad. U tim trenucima, gledajući ka drugom kamenolomu (kamenolom se zvao „Braća Zdravković“), koji se nalazio na još 50 do 60 metara od kamenoloma "Požlјakov“ u pravcu Resnika - ukupno na
oko 200 metara od manastira Rakovica, video je i „jednu grupu lјudi uz samu obalu majdana, zbijeni, ispred kojih su stajala tri teška mitralјeza“. Istovremeno, video je jedan prazan kamion koji se vraća ka Rakovici. Tada je čuo i prvi plotun, posle čega se, uplašen, kao što i sam tvrdi, odmah udalјio i vratio svojoj kući u Rakovicu. Taj prizor je ponavlјan 27 puta. Strelјano je oko 400 Jevreja.
Selo Draginac u Zapadnoj Srbiji, u blizini Loznice, bilo je u septembru 1941. godine sastavni deo teritorije koje su partizanske i četničke snage oslobodile od nemačke okupacije. Upravo zbog toga, Draginac i sela oko njega su masovno stradala u odmazdama 342. nemačke pešadijske divizije po naređenju generala Bemea. Delovi te iste divizije su ušli 11. oktobra u Draginac. U borbama koje su vodili tih dana sa ustanicima pretrpeli su znatne gubitke. U znak odmazde, 13. oktobra su izvršili prvo strelјanje civila. Strelјanja su se nastavila i naredna dva dana. Okolna sela Simino brdo, Jarebice, Filipovići i Veliko selo stradala su 16. oktobra, dan kasnije Korenita, a 19. oktobra Cikote. Iako su po naređenju morali da strelјaju odrasle muškarce, često su stradali i žene i deca. Sela su potpuno uništena. Tačan broj žrtava nije nikad utvrđen, ali po nekim nemačkim dokumentima strelјano je 2.950 talaca. Masovni zločin u selu Dragincu nagovestio je sudbinu koju će sledećih dana doživeti drugi krajevi u Srbiji, pre svega Kralјevo i Kragujevac.
Grad Kralјevo bio je tada u nemačkim rukama i u njemu se nalazila većina trupa koje su se prethodno povukle iz oslobođenog užičkog kraja. U iščekivanju partizansko-četničkog napada i u strahu da će se ustanicima pridružiti i kralјevačka radnička klasa zaposlena u lokalnim fabrikama aviona i lokomotiva, kao i u železnici, nemačke vlasti su naredile njihovo hapšenje. Taoci su držani u sabirnom logoru u lokomotivskoj hali na periferiji grada, u krugu železničke radionice. Partizanske snage su nekoliko dana kasnije, tačnije u noći između 14. i 15. oktobra, izvršile napad na Kralјevo ali su bili odbijeni, pošto su neprijatelјu naneli gubitak od 14 mrtvih i 10 ranjenih. Sutradan je komandant 749. puka 717. divizije Oto Deš naredio hapšenje svih muškaraca između 14 i 60 godina do kojih se moglo doći. Strelјanje je počelo isti dan. U tri naredna dana, svih 1.736 muškaraca i 19 žena uhapšenih, strelјala je nemačka vojska. O tim trenucima, ostala su potresna svedočanstva.
Zbog partizanskog napada na periferiji Beograda, 17. oktobra je strelјano 200 komunista i Jevreja. Zločin je izvršen u Jajincima, na mestu bivšeg strelišta vojske Kralјevine Jugoslavije koje će ubrzo postati najveće stratište u Srbiji. U Jajincima su prva strelјanja vršena već u julu 1941. godine, a nastavljena su skoro do kraja rata. Strelјanja su vršile nemačke snage (policijske na početku i vojska kasnije) i u manjoj meri srpska žandarmerija. Taoci su uzimani iz logora na Banjici, Topovskih šupa, ili su dovođeni direktno iz zatvora Gestapoa i Specijalne policije.
U Jajincima su takođe sahranjeni Jevreji iz logora na Sajmištu koji su ubijeni upotrebom dušegupke.
U martu 1944. godine, u okviru akcije spalјivanja leševa žrtava pokopanih u masovnim grobnicama širom okupirane istočne Evrope, u Jajince je stigla posebna SS jedinica poznata kao „Sonderkommando 1005“. Pod njenom komandom nalazilo se 55 Jevreja i 35 Roma (nisu bili iz Srbije), koji su morali da vade i spalјuju sve leševe. Radili su mesec dana, pa su ubijeni na licu mesta. Ostatke (pepeo) procesa spalјivanja Nemci su prebacili kamionima na obalu Save, tačnije u blizini ušća reke Topčiderke u Savu. Odmah nakon istovara, lokalno stanovništvo je, primetivši da se radi o nečemu neobičnom, počelo da izbliza istražuje. Neki su naišli na komadiće zlata (zube) ili na druge predmete od vrednosti. Razvila se prava „zlatna groznica“ koja će trajati mesec dana. Ukupan broj ubijenih u Jajincima nije poznat, ali se, kako navode autori izložbe u katalogu, procenjuje da je tu bilo sahranjeno i potom spalјeno nekoliko desetina hilјada žrtava.
Nakon interniranja svih muških Jevreja iz Banata, počelo je i interniranje muških Jevreja iz Beograda koje su nemačke snage držale u logoru Topovske šupe kao taoce. Prve grupe su uhapšene već u septembru, dok je poslednja grupa internirana 18. oktobra. Jedini muški Jevreji „na slobodi“ su od tog trenutka bili predstavnici jevrejskog predstavništva, kao i osoblјe i bolesnici u Jevrejskoj bolnici na Dorćolu (u Ulici Visokog Stevana broj 2). Za načelnika bolnice izabran je dr Bukić Pijade. Zahvalјujući dr Sergeju Ramzinu, direktoru saniteta beogradske opštine, kao i Srpskom crvenom krstu, bolnica je snabdevena najosnovnijim sredstvima potrebnim za rad: gvozdenim krevetima, lekovima i sanitetskim materijalom. U Jevrejskoj bolnici postojale su lekarske komisije koje su preuzele rad privremene ambulante na Tašmajdanu. Često su one izdavale potvrde o bolesti sasvim zdravim lјudima određenim za rad, kako bi im obezbedili vreme neophodno za organizovanje bekstva iz Beograda.
Bolnica je imala ukupno oko 100 mesta za bolesnike, ali je njen rad, mada od početka veoma dobro organizovan, morao ubrzo da se proširi. Najpre je postala „azil za fizičke i duševne invalide, starce i nemoćne“, dok je polovinom avgusta, kad su iz Banata isterani svi Jevreji i poslati u Beograd, morala da primi izvestan broj bolesnih ili starih banatskih Jevreja, dok su ostali bili smešteni prvenstveno u staroj sinagogi u Avramovoj ulici i u zgradi „Oneg Šabata“, kao i po privatnim jevrejskim kućama.
Tokom savetovanja održanog u Dulenima 16. septembra 1941. godine, Glavni štab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Srbije doneo je odluku o stvaranju velike slobodne teritorije u zapadnim delovima zemlјe, od planine Cera na severu do Sandžaka na jugu, a od reke Drine na zapadu do Šumadije na istoku. Poduhvat partizanskih jedinica, podržanih u tom trenutku od strane četnika, doveo je do stvaranja "Užičke Republike", odnosno prve oslobođene teritorije u celoj poroblјenoj Evropi. Tokom oktobra je uspostavlјena administrativna vlast, organizovana privredna proizvodnja (najvažniji privredni objekat je bila fabrika oružja), kao i niz obrazovnih i kulturnih aktivnosti. Prvi broj obnovlјene Borbe, organa Komunističke partije Jugoslavije, objavljen je 19. oktobra, a te novine izlazile su redovno do pada Užičke Republike 27. novembra 1941.
Autori izložbe i kataloga posebno ukazuju na masakr u Kragujevcu kao jedan od najtragičnijih događaja ne samo iz oktobra 1941, nego iz celokupnog ratnog perioda.
Nakon masovnih strelјanja u drugim krajevima zemlјe, a naročito nakon masovnog strelјanja u Kralјevu, slična sudbina je zadesila grad Kragujevac. Povod je bio napad na nemačke jedinice u blizini Gornjeg Milanovca, tokom kojeg je ubijeno 10, a ranjeno 26 vojnika. Komandant 749. puka 717. diviziije je tada naredio odmazdu nad civilnim stanovništvom. Dok je 19. oktobra strelјano 422 muškarca iz sela oko Kragujevca, sledećeg dana je izvršeno masovno hapšenje talaca u samom gradu. Hapšeni su svi do kojih se moglo doći, uklјučujući i čitave razrede srednjih škola, kao što su bili prvi i drugi razred Učitelјske škole ili peti razred gimnazije. Svi su prebačeni u lokalni sabirni logor, u kojem su se od 18. oktobra već nalazili svi muški Jevreji iz Kragujevca, njih oko 80. Istog dana su strelјane dve grupe talaca, među kojima su bili upravo Jevreji, a i zatvorenici iz lokalnog zatvora, ukupno 119 lica. Sutradan, 21. oktobra, strelјanja su vršena na tri lokacije, ali najviše na mestu poznatom kao Šumarice. Tada je ubijeno više od 2.300 civila.
U hapšenju lјudi u Kragujevcu, posebnu ulogu je imao lјotićevski V dobrovolјački odred pod komandom Marisava Petrovića. Nјihov zadatak je bio, između ostalog, da uhapse sve muške Rome, njih oko 200.
Autori izložbe ukazuju i da su nemačke i Nedićeve vlasti, tokom perioda najintenzivnijih borbi protiv partizanskih snaga i najbrutalnijih odmazdi nad civilnim stanovništvom, otvorile u Beogradu takozvanu „Antimasonsku izložbu“. U duhu nacional-socijalističke ideologije, centralna tema izložbe je bila jevrejsko-komunistička-masonska zavera u cilјu dominacije nad svetom. Pored izložbe, štampan je ogroman broj propagandnog materijala: posteri, flajeri, brošure, poštanske markice i drugo. Kvislinške vlasti su organizovale kolektivne posete kako učenika osnovnih i srednjih škola, tako i radnika i službenika. Za jubilarne posetioce su pripremili posebne poklone (hrana ili drva za ogrev). Izložba je zatvorena 19. januara 1942. godine, a prema raspoloživim podacima, posetilo ju je više od 80.000 ljudi. Činjenica da je izložba održana u periodu masovnog interniranja muškog jevrejskog stanovništva iz Beograda i kasnije interniranja jevrejskih žena i dece, želјu okupatorskih i kvislinških vlasti bila je da se likvidacija Jevreja u Srbiji normalizuje pred očima drugih stanovnika Srbije.
Polovinom avgusta, folksdojčeri iz Banata odlučili su da, samoinicijativno, ali s odobrenjem nemačkih okupacionih vlasti iz Beograda, proteraju banatske Jevreje u Srbiju. Dok su žene i deca bili smešteni uglavnom po porodicama beogradskih Jevreja ili u improvizovanim prihvatilištima u sinagogi i drugde, za muškarce su nemačke vlasti odredile da budu internirani u nekim od objekata bivše kasarne vojske Kralјevine Jugoslavije koja se nalazila na Autokomandi, inače gusto naselјenom delu grada, poznatijem kao „Topovske šupe”. Bio je to nastanak jednog od prvih logora za Jevreje u Drugom svetskom ratu. Iako o tom periodu Holokausta u Srbiji i naročito o tom logoru ne postoje odgovarajuće studije, zna se da je u toku postojanja logora, od avgusta do novembra 1941. godine, u njemu bilo internirano u više mahova oko 6.000 muških Jevreja iz Banata i Beograda kao i 1.500 Roma iz Beograda i okolnih sela. Uslovi u logoru su bili veoma teški. Ubrzo posle njegovog uspostavlјanja, logor je dobio funkciju „rezervoara“ talaca određenih za masovna strelјanja koja su nemačka vojska i policija vršila kao odmazdu zbog napada partizanskog pokreta, a koji su bili sve intenzivniji i ozbilјno minirali sigurnost okupacionog i kvislinškog fašističkog režima u Srbiji. Logor je tada postao pravi logor smrti: u roku od nepuna tri meseca, svi zatočenici su bili strelјani, obično u većim grupama i na određenim mestima kao što su Jajinci i Jabuka. Za to vreme, život se oko logora odvijao prilično normalno: lјudi su živeli, putovali tramvajem, punili kafane, išli na fudbalske utakmice, prolazili svaki dan pored Topovskih šupa.
Tokom leta i jeseni 1941. godine partizanske i četničke snage su manje više sarađivale u borbi protiv okupatora. Skloplјeni su razni dogovori, ali su se često dešavali i međusobni sukobi. Upravo da bi se bolјe regulisala saradnja, dana 24. oktobra je u manastiru Vraćevšnici održan sastanak između delegacija dva pokreta. Tada su načelno dogovoreni budući oblici saradnje, formiranje posebnih komisija sa zadatkom da istražuju odgovornost za ranije sukobe, podela vlasti u oslobođenim teritorijama, i drugo. Sporazum je trebalo da bude neka vrsta uvoda za budući sastanak između Josipa Broza Tita i Dragolјuba Draže Mihailovića, koji je trebalo da bude održan narednih dana, ali bez uspeha.
U drugim delovima zemlјe, tačnije u blizini Sokobanje, partizani su vodili borbe sa formacijama Koste Pećanca i žandarmerijom. Pećanac je bio poznat kao jedan od vođa Topličkog ustanka 1917. godine, kada su se narodne mase pobunile protiv bugarskog i austrougarskog okupatora. Međutim, 1941. godine je Pećanac odlučio da se stavi u službu okupatora: naime, vrlo brzo nakon okupacije, sklopio je dogovor sa nemačkim vlastima iz Beograda o zajedničkoj borbi protiv komunista. Nјegove formacije su autonomno delovale uglavnom u južnoj i istočnoj Srbiji, da bi kasnije bile pridružene Nedićevim oružanim snagama.
Pećanca su ubili četnici Draže Mihailovića u maju ili u junu 1944. godine.
Iako je hvalio rezultate koje su divizije na terenu postigle u borbi protiv partizana, uklјučujući i enegičnost u primenjivanju mera odmazde, general Beme je 25. oktobra izdao još jedno naređenje u cilјu bolјeg regulisanja represivnih mera. Posebnu pažnju je posvetio potrebi da se taoci, u krajevima obuhvaćenim ustankom, pažlјivo izaberu, kako se ne bi postigao suprotan efekat, odnosno kako bi se sprečilo dalјe priklјučivanje lokalnog stanovništva patizanskim redovima. Takođe, naredio je da se taoci moraju uzimati prvenstveno među srodnicima „odbeglih lica“, uklјučujući i žene.
Dan pre nego što su jedinice Vermahta počele strelјanje 2.200 talaca zbog pogibije 10 i ranjavanja 24 nemačka vojnika u blizini Valјeva, šef Upravnog štaba Harald Turner je poslao dopis svim Feldkomandaturama i Krajskomandaturama u kojem objašnjava način na koji se moraju hapsiti taoci potrebni za strelјanja. Turnerova naredba nije mogla da prođe bez saglasnosti generala Bemea. Ali, dok je za predstavnika vojnog okupacionog aparata i SS-ovca Turnera to bilo političko pitanje – rešavanje rasnog pitanja, bolјe rečeno, za glavnokomandujućeg vojnih snaga angažovanih protiv partizana, radilo se o popunjavanju kvota za strelјanja.
Okupatorske snage su u oktobru organizovale veliku ofanzivu u cilјu ponovnog uspostavlјanja vlasti nad oslobođenim teritorijama. Pritisak koji su nemačke i kvislinške snage vršile sa severa, u Mačvi i sa istoka, iz pravca Kralјevo, Kragujevac i Požege, dovele su ubrzo i do opkolјavanja Užičke Republike. U međuvremenu, četničke snage Draže Mihailovića okrenule su svoje oružje protiv partizana i započele ozbilјne pregovore sa kvislinszima i sa Nemcima. Konačan raskid između partizana i četnika došao je odbijanjem predloga partizana od strane Draže Mihailovića o nastavku zajedničke borbe protiv okupatora pod rigoroznim pravilima, 27. oktobra 1941. godine. Taj trenutak je označio i početak neprekidne borbe između antifašista okuplјenih oko KPJ i nacionalista Draže Mihailovića, koji su u očajanom pokušaju da pobede u borbi za vlast i da stvore veliku Srbiju u okviru monarhističke Jugoslavije, počeli intenzivno da sarađuju sa okupatorima i kvislinzima, ne samo na teritoriji Srbije nego i na teritoriji NDH i naročito u krajevima pod neposrednom kontrolom italijanskih snaga. Posle neuspelih pokušaja da napadnu i razbiju partizanska uporišta kod Užica i Ivanjice, četnici su uspeli da zarobe 325 partizana iz raznih NOP odreda i u znak lojalnosti prema tek skloplјenim dogovorima s okupatorom, predali ih nemačkim snagama koje su ih ubrzo strelјali.
Borba za Užice počela je 25. novembra i trajala je do 30. Ulaskom jačih neprijatelјskih snaga u grad, partizanske jedinice su potisnute ka jugu u Sandžak, a ubrzo u Bosnu. Od tog trenutka KPJ će voditi narodnooslobodilačku borbu uglavnom na teritoriji zapadno od reke Drine, dok u Srbiji će delovati manji odredi a situacija će biti relativno mirna do leta 1944. godine. Kolaboracionizam u koji su tada četnici ušli i koji će biti karakteristika njihovog držanja tokom celog rata, opravdan potrebom da se zaustave krvave represalije koje su Nemci primenjivali u Srbiji nad civilnim stanovništvom, omogućile su okupacionim i kvislinškim vlastima da svoje programe sprovedu u relativnom miru.
Dok su masovna strelјanja muškaraca bila u toku, nemačke vlasti iz Beograda u saglasnosti sa Berlinom, donele su odluku o formiranju posebnog logora za jevrejske i romske žene i dece, sa cilјem da ih definitivno uklone iz glavnog grada, pa iz cele Srbije.
Logor Sajmište (Jüdenlager Semlin), osnovan je početkom decembra 1941. godine u objektima Beogradskog sajma, na levoj obali reke Save, pored porušenog mosta Kralјa Aleksandra. Iako se logor formalno nalazio na teritoriji NDH , bio je u nadležnosti nemačkih vlasti iz Beograda, snabdevala ga je opština grada Beograda, a u njemu su internirani Jevreji i Romi iz Srbije. Nehumani uslovi, zima, glad, bolesti i stalna maltretiranja od strane stražara činili su logor Samjšte jednim od prvih logora smrti za žene i decu uspostavlјenih u celoj Evropi. Već u martu 1942. počelo je sistematsko uništenje logoraša upotrebom kamion-gasa (dušegupke): svaki dan su SS-ovci vodili u smrt grupe od oko 100 lјudi, sve do maja meseca kad je Srbija proglašena “bez Jevreja”. Narednih godina, sve do kraja rata, nemački i posebno kvislinški aparat, inače uvek veoma efikasan u sprovođenju nemačkih naređenja i u antisemitskoj propagandi, konstanto je tragao, hapsio i odvodio u smrt sve Jevreje koji su se krili, u nadi da će se spasiti i preživeti. Od maja 1942. do juna 1944. godine logor je funkcionisao kao „prihvatni logor“ za zaroblјene partizane (u određenim trenucima i za četnike), za Srbe iz NDH, pa i za ratne zaroblјenike. Oko 10.000 njih nije preživelo. Kroz logor su prošsle i velike grupe Jevreja koje su nemačke vlasti deportovale sa teritorija koje su do septembra 1943. godine bile pod italijanskom okupacijom (uglavnom iz Splita i Prištine).
Nakon prvog masovnog hapšenja u Jatagan mali, 29. oktobra, nove racije su dovele do masovnih hapšenja u IV kvartu, tačnije u Cvijićevoj ulici, kao i na teritoriji VIII kvarta, na Čuburi. Žandarmi ova dva kvarta nisu imali veliki posao kao njihove kolege prethodnog dana u Jatagan mali, jer u tim krajevima Romi određeni za hapšenje živeli su u svega nekoliko ulica. Za razliku od Cvijićeve ulice i Čubure, trebalo je mnogo više policijskih snaga za raciju izvršenu istog dana u Marinkovoj bari gde je stanovništvo bilo pretežno romsko, kao i u delovima Pašinog brda koji su pripadali XI kvartu. Akcija je počela ranog jutra, upravo kao i prethodnog dana u Jatagan mali, na Čukarici i u Žarkovu. Oko četiri sata, nemačka vojska je opkolila ceo kraj, nakon čega su žandarmi i policajci išli od kuće do kuće i kupili muškarce, govoreći da će ići na saslušanje u lokalnu žandarmerijsku stanicu i da će se ubrzo vratiti svojim kućama, ili da će ići na seču drva na Adi. U tim haotičnim trenucima, neki su pokušali da se sakriju ispod kreveta ili kod nekog komšije, ali su i oni otkriveni ili potkazani i na silu odvedeni. Romi iz Marinkove bare su kamionima odvedeni u žandarmerijsku stanicu, koja se nalazila u Osnovnoj školi „Branislav Nušić“, dok su uhapšeni sa Pašinog brda prebačeni u sedište XI kvarta u Ibarskoj. U oba slučaja zadržani su kratko vreme pa internirani u Topovske šupe. U izveštaju Vojnog zapovednika u Srbiji za komandanta Jugoistoka, napisanom u 13.15 sati tog 29. oktobra, koncizno je zabeleženo: „Beograd: 250 Cigana uhapšeno (Belgrad: 250 Zigeuner verhaftet)“.
Treći dan odvođenja Roma, nemačke i kvislinške vlasti usmerile su se na preostale delove grada, pretežno periferijske, i na obližnja sela. Nastavili su pre svega akciju na Pašinom brdu, odakle su prethodnog dana odvedeni oni koji su živeli u delu koji je pripadao XI kvartu, blokirajući drugi deo koji je pripadao VII kvartu, i na Bulbulderu (na Zvezdari). Poslednji dan hapšenja Roma u Beogradu, obuhvatio je i okolna sela koja su se nalazila pod nadležnošću Uprave grada Beograda. Žandarmi V kvarta sproveli su raciju u Višnjici uz pomoć Ljotićevih dobrovolјaca, najverovatnije potpomognuti od strane predsednika lokalne opštine. Nemaca nije bilo, kako će i sam predsednik opštine posvedočiti posle rata. U istom periodu, hapšenja su vršena na Banjici, na Dorćolu i u Mirijevu.
Poslednjeg dana oktobra, žandarmerija i policija su priveli kraju svoj posao vršeći pojedinačna hapšenja po gradu, verovatno s cilјem da uhapse odbegle Rome ili pak one koji su se mogli „dodati“ već ogromnom broju odvedenih. Takav slučaj registrovan je na primer u nekoj kafani na Bulevaru oslobođenja. Istog dana uhapšeni su pojedini Romi u Boleču i Senaji i odvedeni na Banjicu. Svi Romi uhapšeni u Beogradu streljani su u roku od nekoliko dana zajedno sa poslednjim grupama Jevreja, uglavnom u Jabuci. Romi su hapšeni u narednom periodu i u drugim gradovima Srbije, pa često strelјani u odmazdama. Mesec i po dana kasnije, jevrejske i romske žene i deca internirani su u novoosnovani logor na Sajmištu. Scenario je bio praktično isti kao kod hapšenja muškaraca. Za razliku od njih, većina je ipak bila puštena.
Izložba “Oktobar 1941” otvorena je 20. aprila u Istorijskom arhivu, u okviru trodnevne manifestacije projekta Eskalacija u Holokaust. Izložba se završava 27. maja stručnim vođenjem i razgovorom na temu “Oktobar 1941 i okvir govora o Holokaustu u Srbiji”.
*Foto: Nikola Radić Lucati
(SEEcult.org)
