Mesta sećanja unutar fotografije

Galerija Artget Kulturnog centra Beograda predstavlja tokom avgusta izložbu “Neplodna tla” umetnice Sandre Vitaljić iz Hrvatske, koja obuhvata fotografije lokacija zločina različitih oružanih snaga na prostoru bivše Jugoslavije u novijoj istoriji - pejzaže obeležene traumom, istorijskim događajima i ljudskim iskustvom.

“Šume, polja ili reke, deo su narodnih bajki i mitova, ali su postali i deo političke retorike i davali legitimitet sistemima i ideologijama. Imena poput Jasenovca i Blajburga nadišla su svoju topografsku referentnost, te sa svakim pominjanjem uključivala različite moguće interpretacije i kontekstualizacije. Zanimala su me mesta koja je politička retorika obilato koristila u svojim huškačkim govorima tokom 90-ih, mesta institucionalizovanog sećanja, kao i ona koja nikada neće biti obeležena nekom spomen-pločom. Slično kao nakon II svetskog rata, i nakon rata u bivšoj Jugoslaviji politike sećanja označavale su ono čega se treba sećati, a potiskivale ono što je bilo poželjno zaboraviti”, navela je Sandra Vitaljić povodom izložbe, koju će biti moguće obići od 6. avgusta.

Sandra Vitaljić, Dotrščina

Serijom fotografija “Neplodna tla”, kako je dodala, nastoji da kreira mesto sećanja unutar prostora fotografije, alternativni memento koji ne kreira ideologija, već potreba da se otvori prostor sećanja i za žrtve koje nikada neće dobiti svoje mesto u oficijelnoj kulturi pamćenja.

Sandra Vitaljić, Ključ Brdovečki

“Neplodna tla” Sandre Vitaljić su pejzaži, reistički prikaz prirode i terena, koji su predstavljeni u svojoj konkretnoj lepoti ili ružnoći. Kao kod holandskih starih majstora slikarstva, pejzaž progovara kroz svetlost koja je odlika podneblja. To je predstava prirode kao harmonije sveta gde, kada uključimo kontekst, ona iskazuje indiferentnost spram nedela ljudi. Ova mesta su lokacije zločina, u diskursu suprotnom od onog kojim Benjamin Atže urbane pejsaže smešta u istu kategoriju. Atžeove fotografije su potencijalne pozadine zločinačkih saspensa, dok su Neplodna tla doslovno i topografski egzaktno bukvalna poprišta ubistava i smaknuća. Mesta posrnuća i ljudskog pada dželata i surovih tragedija žrtava, naveo je u uvodnom tekstu kataloga izložbe Aleksandar Kostić, umetnički direktor Galerije Artget 2020.

Sandra Vitaljić, Bučje

Izložba u Galeriji Artget obuhvata fotografije mesta zločina u šumi Dotrščina kod Zagreba, Ključa Brdovečkog kod Zaprešića, Bučja, Medačkog džepa, te Sljemena – Adolfovca, gde je stradala porodica Zec, kojom se bavi i nagrađivana predstava “Aleksandra Zec” Olivera Frljića i dokumentarni film o njenom nastanku “Srbenka” Nebojše Slijepčevića.

U šumi Dotrščina u severoistočnom delu Zagreba nalazilo se za vreme Nezavisne Države Hrvatske najveće zagrebačko stratište. Smatra se da je na lokalitetu streljano oko 7.500 ljudi. Među njima su bili i hrvatski intelektualci i političari Ognjen Prica, Božidar Adžija i Zvonimir Rihtman, te novinar i publicista Otokar Keršovani, pogubljeni 9. jula 1941. Ustaški režim ih je ubio kao znak odmazde za partizanske aktivnosti. U Dotrščini je smaknut i hrvatski pesnik August Cesarec 15. jula 1941. U spomen području Dotrščina nalazi se više spomenika, od kojih su neki devastirani tokom 1990-ih godina.

Sandra Vitaljić, Medački džep

Ključ Brdovečki mesto je masovne grobnice kod Zaprešića koju su u proleće 2009. pronašli meštani prilikom obrađivanja polja. U grobnici su navodno pokopani pripadnici hrvatske domobranske vojske, civili, te vojnici "Plave divizije" nemačkog Vermahta. Likvidirali su ih pripadnici partizanskih snaga u maju 1945. Nakon što su leševi zakopani zemljom, meštani su ih zalivali vapnom zbog nesnosnog smrada koji se širio selom. O tim se događajima nije govorilo za vreme socijalizma, a i danas ih mnogi osporavaju. Uprkos najavama u medijima, iskopavanje i ekshumacija još nisu započeli, te se tačan broj žrtava ne može ustanoviti. Prema neproverenim izvorima, grobnica možda skriva i nekoliko hiljada tela.

Sandra Vitaljić, Sljeme – Adolfovac

U Bučju kod Pakraca su na samom početku Domovinskog rata srpski pobunjenici i snage Jugoslovenske narodne armije organizovale koncentracioni logor. Zarobljenici su držani u zgradi Veterinarske ambulante. U posebnom prostoru bilo je zatočeno desetak žena. Kroz logor, koji je delovao od avgusta do decembra 1991, prošlo je više od 300 branitelja i civila. Zatvorenici su držani u neljudskim uslovima, izgladnjivani, premlaćivani, ponižavani i terani na rad. Ubijeno je 12 ljudi, a sudbina 41 osobe još je nepoznata. Nakon rasformiranja logora, zatvorenici su prebačeni u zatvor Stara Gradiška, a potom u januaru 1992. razmenjeni pod nadzorom Međunarodnog Crvenog krsta. Za zločine u logoru Bučje niko još nije osuđen.

Medački džep poprište je vojne operacije koju su 9. septembra 1993. pokrenule hrvatske snage. Operacija je imala za cilj da smanji pritisak snaga Republike Srpske Krajine na Gospić iz područja Medačkog džepa, koji je obuhvatao sela Divoselo, Čitluk i Počitelj. Iako su hrvatske snage postigle taktičku pobedu i privremeno potisnule srpske snage s tog područja, operacija je obeležena kontroverzom zbog sukoba hrvatske vojske i snaga UN, te ratnih zločina počinjenih nad srpskim stanovništvom. Nakon akcije u Medačkom džepu ubijeno je 36 srpskih civila, od kojih su većina bili stariji od 60 godina. Srpska imovina sistematski je pljačkana i uništavana kako se izbeglo srpsko stanovništvo ne bi vratilo. Godine 2000. pronađeno je još 11 leševa skrivenih u septičkoj jami u nekadašnjem srpskom delu Gospića. Iako se deo srpskog stanovništva do danas vratio u područje, Medački džep je i dalje većinom napušten.

Sljeme – Adolfovac vezuje se za zločin nad srpskom porodicom Zec, koji se dogodio 7. decembra 1991. godine, kada je pet pripadnika rezervnog sastava MUP-a iz tzv. Eskadrona smrti Tomislava Merčepa ušlo u njihov stan u Poljaničkoj ulici na zagrebačkoj Trešnjevci. Mihajla Zeca, koji je pokušao pobeći nakon što su mu naredili da pođe s njima, ubili su na licu mesta. Njegovu suprugu Mariju i 12-godišnju kćerku Aleksandru, koje su svedočile ubitvu, odveli su kombijem do planinarskog doma "Adolfovac" na Sljemenu. Ispred doma su iskopali jamu, do nje doveli Mariju i Aleksandru Zec, te u njih ispalili više hitaca. Ubice – Igor Mikola, Nebojša Hodak, Siniša Rimac, Munib Suljić i Snježana Živanović, priznali su krivicu pred istražnim sudijom, ali su, uprkos tome, oslobođeni zbog proceduralne greške tokom istrage. Hrvatska vlada odlučila je 2004. da isplati jednokratnu novčanu pomoć preživelim članovima porodice Zec u iznosu od 1,5 milion kuna. Njihov advokat povukao je nakon toga tužbu protiv hrvatske države podignutu pred Opštinskim sudom u Zagrebu. Adolfovac je 1993. spaljen. Nekada popularan planinarski dom, danas je samo ruševina za koju retki znaju.

Sandra Vitaljić magistrirala je fotografiju na Akademiji za film i TV (FAMU) u Pragu, na kojoj je i doktorirala iz područja istorije i teorije fotografije. U umetničkom radu usmerena je na društvena pitanja i bavi se temama porodičnog nasilja, kolektivnog sećanja i konstrukcije nacionalnog identiteta. U teorijskom i kustoskom radu bavi se ratnom fotografijom i etikom fotografske reprezentacije. Dobitnica je umetničke rezidencije CEC ArtsLink (Ansel Adams Center for Photography, San Francisko, 1997), Fulbrajtove stipeendije (Rochester Institute of Technology, Ročester, 2006–2007), te nagradne rezidencije CCN Award (Grac, 2013) i prve T-HT@MSU nagrade za hrvatsku savremenu umetnost (2014). Objavila je knjige Neplodna tla (Eikon studio, 2012), Rat slikama – suvremena ratna fotografija (Algoritam, 2013) i Izbliza i osobno: rat u Hrvatskoj (Muzej ratne fotografije, 2018).

Izlagala je na mnogim izložbama u regionu i svetu, među kojima su Natural Histories. Traces of the Politica u MUMOK-u u Beču (2017), Vigilance, Struggle, Pride: Through Her Eyes u Zagrebu, Mariboru i Berlinu (2018) i Beloved na festivalu Chobi Mela VII u Daki. Kurirala je izložbe Lekcije iz ’91. (DZZ Maribor, Organ vida, Zagreb, 2016) i Izbliza i osobno: rat u Hrvatskoj (Muzej ratne fotografije, 2018). Trenutno živi i radi u Stokholmu.

Izložba “Neplodna tla” u Artgetu biće otvorena od 6. do 27. avgusta, uporedo sa izložbama Simonide Rajčević “Lažni bol” u Likovnoj galeriji i grupne izložbe “Vitgenštajn” u galeriji Podroom. Radovi na izložbi vlasništvo su Muzeja moderne i savremene umetnosti u Rijeci.

(SEEcult.org)