Kritička istorizacija umetničke kritike
Udruženje likovnih kritičara AICA-Srbija pokreće višegodišnji istraživačko-obrazovni projekat kritičke istorizacije likovne kritike u Srbiji i Jugoslaviji posle Drugog svetskog rata, a započinje ga onlajn konferencijom, odnosno serijom video predavanja istoričara umetnosti, likovnih kritičara i teoretičara kulture i medija, kao i pratećom diskusijom, počev od izlaganja Stevana Vukovića i Jelene Stojanović 12. i 13. decembra. Predavanja u okviru konferencije “Umetnička kritika druge polovine 20. veka u Srbiji i Jugoslaviji: Stanovišta, koncepti, rasprave” održaće vikendima tokom decembra i januara i Vladimir Jerić Vlidi, Jelena Vesić, koja je i inicijatorka tog projekta, te Maja Ćirić i Dejan Vasić.
Za razliku od ranijih monografskih i sintetičkih pristupa i oblika istorizacije likovne kritike, istraživačko-predavački projekat srpske sekcije AICA staviće akcenat pre svega na medijske, epistemološke, rodne, kontekstualne i političke okvire u kojima se odvijaju partikularni kritički aktovi i formira kritika-kao-društveno-delovanje.
Projekat je podstaknut savremenim raspravama o krizi kritike ili o nestanku njenih društvenih efekata usled prekomerne proizvodnje i potrošnje sadržaja, gubitka pažnje, udubljivanja i brige, odnosno “krađe” vremena potrebnog za složene procese saznanja i rasuđivanja. Reč je o fenomenima koji se danas naširoko diskutuju u medijskim i društvenim teorijama, uglavnom kao posledica ubrzavajućeg i sve-svarujućeg metabolizma globalne umreženosti, hiper-kapitalizma i proizvodnje instant-realnosti. Naročito je aktuelna diskusija o sprezi tog mehanizma sa ideološkim efektima vladajuće politike populističke desnice i njenog ciničnog odnosa prema znanju, intelektu i stručnosti, navele su urednice programa Ana Ereš, Una Popović i Jelena Vesić, članice Programskog saveta AICA Srbija, koja tim projektom namerava da „nastavi prekinute niti diskusije o likovnoj kritici i teoriji, njenim značenjima, metodima i društvenim efektima, oslanjajući se na dobre sintetičke istoriografske prakse prethodnog razdoblja i koristeći ih kao odskočnu dasku za premošćavanje danas vladajućeg revizionizma i a-istorijske, halucinogene ’kostimirane drame’ kao omiljenog žanra kulturnih industrija.
Antologijske publikacije, poput Srpske likovne kritike Lazara Trifunovića (SKZ, 1967) i Ideje srpske umetničke kritike i teorije 1900–1950, ur. Miodrag B. Protić (MSU, 1980), prestavljaju polazište za pokretanje višegodišnjeg projekta kritičke istorizacije posleratne kritike u Srbiji i Jugoslaviji, ne zaboravljajući primere istraživanja koji su posvećeni individualnom delovanju aktera likovne kritike na tom umetničkom prostoru. Projekat se, kako je navedeno, odvija u novom epistemološkom okruženju koje zahteva odmak od “usko-disciplinarnog” i podrazumevanog značenja umetnosti karakterističnog za epohu modernizma i tadašnje jasno situirane i podeljene društvene sfere.
Program počinje 12. decembra u 18 sati izlaganjem teoretičara umetnosti mr Stevana Vukovića “Polemike oko pozicije kritike u tekstualnoj delatnosti Miška Šuvakovića devedesetih”.
U tekstu “Kritika, metakritika, kritika kritike, dekonstrukcija kritike”, objavljenom u časopisu Projeka(r)t, 7 (Novi Sad, 1996), Miško Šuvaković je kritiku odredio kao “teorijsku i praktičnu disciplinu koja inicira, prepoznaje, artikuliše, prati, posreduje i teorijski interpretira aktuelnu umetničku produkciju i život sveta umetnosti”. U odnosu na umetničku praksu pozicionirao ju je kao “drugostepenu”, a u odnosu na istoriju umetnosti i estetiku kao “prvostepenu” praksu, tvrdeći da kritika kroz “saradnju sa umetnicima, galeristima, kustosima, izdavačima, publikom i kolekcionarima konstituiše aktuelni i konkretni svet umetnosti”. Istoričar umenosti Jovan Despotović je to određenje doveo u pitanje. U polemičkom tekstu “Kritika ’Kritika kritike’”, on je osporio i takvu hijerarhizaciju tekstualnih žanrova, kao i logiku njenog spoja sa Šuvakovićevom tezom o pokretačkom potencijalu kritike. Branislav Dimitrijević je potom u tekstu “Post-Post-Anti….”, objavljenom u listu “Naša borba”, osporio Šuvakovićeva određenja različitih tekstualnih žanrova, pa i kritike, a umetnici Mirjana Đorđević i Ivan Ilić, sa kojima je tada Šuvaković veoma intenzivno sarađivao, i kao kustos i kao teoretičar umetnosti, dali su intervju, u kome su istakli zahtev da “se ispravi pogrešno isčitavanje, odnosno učitavanje” u njihove radove, kao i smeštanje u kontekst za koji misle da “nije adekvatan”, pri čemu su ta čitanja, učitavanja, kao i smeštanja u kontekste pripisana Šuvakovićevoj tekstualnoj praksi. Šuvaković je potom sve te polemičke tekstove, uz svoje odgovore, kao i reprinte kanonskih izvora na koje su se njegove teze oslanjale, objavio u posebnom u izdanju časopisa Projeka(r)t, 11-15, 2001, pod nazivom “Hijatusi modernizma i postmodernizma, jedna teorijska kontroverza”.
Predavanje Vukovića ima za cilj da mapira prostor agona koji se na takav način otvorio kao prostor u kome su iz različitih pozicija preispitivane standardne procedure struke, kao i konsenzusi na koje se do tada u radu kritičara spontano i po inerciji pristajalo. Osim istoriografske, vraćanje na ove polemike ima za svrhu i da se na njihovom tragu iniciraju i nove polemike oko strukovnih, kulturnih, političkih i društvenih uloga kritike.
Za 13. decembar u 18 sati najavljeno je predavanje dr Jelene Stojanović “Tamo gde humanizam počinje, dogmatizam prestaje: Hladnoratovsko oko M. B. Protića, 1951-1965”.
Tema izlaganja je kritičko preispitivanje delanja Miodraga B. Protića (1922-2014), jedne od ključnih ličnosti posleratne jugoslovenske kritike, kulture i umetnosti u kontekstu hladnoratovskih previranja, kritičara čija je delatnost bila jedan od stožera nove jugoslovenske kulture i umetnosti post Agitprop perioda. Pravnik po obrazovanju, slikar, Protić je kritičarskim radom, odnosno istupima, predavanjima ali pre svega likovnim kritikama u ondašnjim časopisima, predgovorima kataloga, ali radom u polju administracije umetnosti, zapamćen u istoriografiji i kritičarskoj literaturi kao jedan od utemeljivača osobenog tumačenja likovnosti na jugoslovenskim prostorima. Osobeno tumačenje likovnosti u Protićevom kritičarskom radu, je neraskidiv deo – predlažemo – definisanja ondašnjeg post Agitprop tumačenja likovnosti i kulturne politike, kulturne politike u kojoj je i sam po službenoj dužnosti učestvovao, i ne samo učestvovao, već i projektovao infrastrukture za budućnost. Najvažnije posledice tog i takvog delanja su osnovni konceptualni okvir institucionalnog ustrojstva likovnih umetnosti prvo u Modernoj galeriji, potom i u Muzeju savremene umetnosti, obe ustanove u velikoj meri određene Protićevim delanjem i tumačenjem likovnosti.
Hronološki okvir istraživanja se smešta između 1951. godine, odnosno kraja Agitprop perioda i početka Protićevog likovno-kritičarskog rada, sve do zvaničnog otvaranja Muzeja savremene umetnosti 1965. godine, čina koji mnogi istraživači tumače kao svojevrsnu materijalizaciju osnovnih Protićevih umetničko-kritičarskih postulata i definicije likovnosti modernizma u ondašnjoj jugoslovenskoj umetnosti i kulturi.
Poslednjeg decembarskog vikenda mr Vladimir Jerić Vlidi održaće predavanje “O mogućnosti i nemogućnosti teksta Ješe Denegrija ‘Jedna nova perspektiva – kompjuteri i vizuelna istraživanja’” (bit international 2, 1968), a dr Jelena Vesić će imati izlaganje “Critica acritica i jugoslovenski umetnički prostor: Umetnički događaj kao kolektivni čin” koje se bavi pitanjem recepcije pojma i prakse akritičke kritike Đermana Ćelanta (Germano Celant) u jugoslovenskom umetničkom prostoru tokom 60-ih i 70-ih godina XX veka.
Za 9. januar najavljeno je predavanje dr Maje Ćirić “Autoriteti kao tvorci događaja u ustanovi umetnosti: Katarina Ambrozić, Irina Subotić i Biljana Tomić”, a 10. januara mr Dejan Vasić održaće predavanje “Primenjena kritika Dunje Blažević”, urednice, a kasnije i direktorke Studentskog kulturnog centra u Beogradu od 1971. do 1981. godine.
Izlaganja učesnika biće održana u video formatu, uz prateću diskusiju na platformi Zoom za sto posetilaca i učesnika, a dan kasnije snimak će za širu publiku biti dostupan na YouTube kanalu AICA Srbija, kao i na Fejsbuk strani tog udruženja, člana međunarodne mreže kritičara.
Projekat kritičke istorizacije likovne kritike u Srbiji i Jugoslaviji je pokrenut na inicijativu Jelene Vesić 2016. godine, a podržan je od Ministarstva kulture i informisanja Srbije i portala SEEcult.org kao medijskog partnera.
Usled ograničenog budžeta, izvođenje projekta su podržali i članovi/ce AICA Srbija besplatnim radom i konstruktivnim entuzijazmom.
(SEEcult.org)
