Kinoteka za 100 godina Oktobarske revolucije
Jugoslovenska kinoteka obeležava 23. novembra stogodišnjicu Oktobarske revolucije izborom dokumentarnih filmova sovjetske, američke i francuske produkcije koji će biti prikazani u Muzeju u Kosovskoj - “Pad dinastije Romanovih” (1927) Esfir Šub, “Od cara do lenjina” (1937) Hermana Akselbanka, “Oktobarska revolucija” (1967) Frederika Rosifa i “Više od svetlosti” (1987) Marine Babak.
Oktobarska revolucija, kako napominje Božidar Marjanović povodom programa posvećenog njenom jubileju u Muzeju Kinoteke, ostavila je dubok trag i na filmsko stvaralaštvo.
Već 1920. godine snimlјeno je “Zauzimanje Zimskog dvorca”, prva mistifikacija Oktobarske revolucije. Reč je, zapravo, o masovnoj predstavi koju je pred Zimskim dvorcem postavio Nikolaj Evrejinov, pristalica oživlјavanja “antičkog pozorišta” (u rekonstrukciji je pored glumaca Petrogradskog proletkulta učestvovalo i 6.000 statista). No, najveće interesovanje (po zadatku) za filmovanje tog događaja pobudila je proslava desetogodišnjice revolucije, kada je nastalo nekoliko izuzetnih igranih filmova, toliko upečatlјivih da je postalo uobičajeno da se neki od njihovih kadrova prihvataju kao dokumentarni: “Moskva u oktobru” Borisa Barneta, “Kraj Sankt Peterburga” Pudovkina i naročito “Oktobar” Grigorija Aleksandrova i Sergeja Ajzenštajna (koji se često koristi kao primer stvaranja “druge realnosti” na ekranu).
Iz te godine potiče i dokumentarni film o tim događajima “Pad dinastije Romanov” Esfir Šub, koja je u ranoj mladosti radila u Ministarstvu kulture i prosvete (NARKOMPROS) kao lična sekretarica Vsevoloda Mejerholјda. U vreme NEP-a radila je za Goskino na montaži stranih filmova, istovremeno istražujući predrevolucionarne hronike koje su se nalazile rasute i neobeležene u moskovskom Muzeju revolucije. Tu je pronašla i zbirku dvorskih filmova cara Nikolaja, koja će postati klјučni deo njenog montažnog arhivskog filma “Pad dinastije Romanov”, posvećenog Februarskoj revoluciji (završava se Lenjinovim dolaskom u Petrograd). Esfir Šub je veštom montažom, kako navodi Marjanović, naizmenično ređajući naizgled nepristrasnu hroniku iz života carske porodice i tome suprotstavlјene detalјe teškog života običnog sveta, samo filmskim jezikom ukazala na neizbežnost predstojeće revolucije. Kratki titlovi korišćeni su isklјučivo da dokumentuju ili objasne pojedine kadrove pedantno postavlјene u određeni vremenski kontekst, a vrlo retko sami po sebi imaju propagandni cilј.
Esfir Šub ukazala je i na bogatu dokumentarnu produkciju u carskoj Rusiji. Osim fonda Nikolaja Drugog, tu je i mnoštvo retkih snimaka iz svakodnevnog života, zatim niz značajnih ličnosti iz ruske i evropske politike, Prvog svetskog rata. Podstaknuta uspehom tog filma - za koji je korišćen arhivski materijal 1911-1917, Efir Šub je iste godine montirala “Veliki put”, koji govori o periodu 1917-1927, a naredne, 1928. godine i “Rusiju Nikolaja II i Lava Tolstoja”, koji beleži vreme između 1896. i 1912. Ta tri filma predstavlјaju epsku trilogiju ruske istorije od pojave filma do 1927. godine.
Drugi film u Kinotekinom programu – “Od cara do Lenjina” (1937), nastao je kao rezultat saradnje Maksa Istmana, poznatog američkog radikala i socijaliste, i ruskog emigranta Hermana Akselbanka. Spada među najznačajnije dokumentarne filmove 20. veka. Akselbank, koji je potpisan kao producent i reditelј, gotovo 20 godina skuplјao je iz raznih izvora filmske materijale o Oktobarskoj revoluciji – na špici je navedeno da materijali potiču iz više od stotinu različitih izvora. Za razliku od prethodnog, film “Od cara do Lenjina” ne zaustavlјa se na Februarskoj revoluciji, već uklјučuje i oktobarski prevrat, sklapanje Brestlitovskog mira, surovi građanski rat i intervenciju Antante, pobedu bolјševika i stvaranje Treće internacionale. Dobra montaža bogatog arhivskog materijala, praćena znalačkim, oštrim i na trenutke duhovitim komentarom Istmana, učinila je da film po premijeri dobije vrlo povolјne kritike (o njemu se pohvalno izrazio i Čarli Čaplin). Ipak, to delo naišlo je na bojkot američkih komunista, kojima je smetao značaj koji je dat Lavu Trockom kao tvorcu i organizatoru Crvene armije (snimci Trockog možda su i zastuplјeniji nego snimci samog Lenjina), istaknut je i doprinos “stare bolјševičke garde” upravo stradale u stalјinističkim čistkama, dok se sam Stalјin pojavlјuje uzgred, i na samom kraju filma.
Filmovi “Pad dinastije Romanovih” i “Od cara do Lenjina” snimlјeni su na desetu i dvadesetu godišnjicu Oktobarske revolucije, a “Oktobarska revolucija” Frederika Rosifa premijeru je imala 1967, na 50-godišnjicu. Taj istaknuti dokumentarista, rođen inače na Cetinju, dao je, prema mišljenju Marjanovića, možda najobjektivniju sliku oktobarskih događaja. Već viđene arhivske snimke dopunio je novim, ređim, i zbivanja pratio do 1924. godine, zaklјučno sa smrću Vladimira Ilјiča Lenjina. Osim uobičajenog revolucionarnog herojstva, snažno su istaknuta i stradanja koja revolucija donosi običnom svetu – crveni teror, ratni komunizam i glad, prisilno oduzimanje namirnica, izgublјenost ranije dobrostojećih koji sada prodaju poslednje ostatke uspomena ne bi li preživeli, stravična stradanja dece. Na drugoj strani je elan izgradnje, ostvarivanje socijalističkih ideala, nova umetnost (Jesenjin, Majakovski), optimizam stvaranja novog društva prikazan kroz odlično umontirane kadrove “Čoveka sa filmskom kamerom” Dzige Vertova.
Film “Više svetlosti” Marine Babak nastao je 1987. godine, u doba sterilne i promašene perestrojke, na 70-godišnjicu revolucije. Film prati gotovo celu istoriju SSSR-a, od Oktobarske revolucije, preko izgradnje novog društva i čoveka u skladu s marksističkim idealima, stalјinističkog terora i čistke, ali i neverovatne industrijalizacije i pobede u Otadžbinskom ratu, nastajanja supersile koja osvaja kosmos, do stagnacije i trulјenja oličenog u gerijatrijskoj partijskoj i državnoj nomenklaturi, zarđalim i napuštenim fabrikama i prvim demonstracijama i neredima (ne u baltičkim zemlјama kao što se moglo očekivati, već u Alma Alti), što će za nekoliko godina dovesti do raspada prve zemlјe socijalizma i konačne propasti oktobarskih ideala.
(SEEcult.org)
