Dobri primeri prakse korišćenja prostora

Predstavnici organizacija nezavisnih kulturnih scena iz Srbije i Crne Gore imali su priliku početkom novembra da se upoznaju sa dobrim primerima prakse korišćenja prostora u Zagrebu i Splitu, koje su im predstavile kolege iz Hrvatske. Učesnici studijske posete, organizovane u okviru regionalnog projekta “Javna dobra – prostori građana” (City Spaces – Spaces for Citizens), imali su priliku da vide i kako se umrežava i na koji se način stvara i vodi jaka nezavisna scena u Hrvatskoj, koja je dugogodišnjim aktivnostima i zagovaranjem uspela da se izbori za neka sistemska rešenja i mere kulturne politike koje još ne postoje u drugim zemljama u regionu.

Neki od pozitivnih primera koje su učesnici studijske posete podrobnije upoznali su Zaklada “Kultura nova”, klub MaMa, Operacija Grad, Pogon - Zagrebački centar za nezavisnu kulturu i mlade i Dom mladih u Splitu, a sreli su se i kolegama kao što su Teodor Celakoski, Dea Vidović, Emina Višnjić, Janja Sesar, Miranda Veljačić i Blanka Čop.

Zakladu “Kultura nova” predstavila je Dea Vidović, koja je pre preuzimanja funkcije v.d. upravnice, a potom i prve upravnice, radila kao urednica i novinarka, te voditeljka mnogobrojnih projekata organizacija civilnog društva u oblasti savremene kulture i umetnosti.

Zaklada “Kultura nova” rezultat je uspešne višegodišnje inicijative organizacija civilnog društva koje su zagovarale osnivanje posebne fondacije za civilni sektor u kulturi. Pomaže organizacijama civilnog društva u oblasti savremene kulture i umetnosti kroz razvojnu podršku, osmišljavanje i pripremu novih projekata i razvoj saradničkih platformi.

Donošenjem Zakona o kulturnim većima 2001. godine, pri Ministarstvu kulture osnovano je Veće za medijsku kulturu (od 2004. godine Veće za nove medijske kulture, a danas Veće za inovativne umetničke i kulturne prakse). Osnivanjem Veća, započeto je značajnije finansiranje programa civilnog sektora u kulturi, što je osiguralo organizacijama civilnog sektora sredstva za programski rad i aktivnosti. Time se uticalo i na promenu odnosa prema nezavisnoj sceni i doprinelo osvešćivanju vlasti. Kako je čitava tadašnja scena organizacija nezavisne kulture bila razjedinjena, bez stalnih sredstava i prostora za rad, postojala je potreba za osnivanjem institucije koja će zadovoljiti narastajuće zahteve te scene. Posredstvom Veća za nove medijske kulture, ideja osnivanja institucije predstavljena je Ministarstvu kulture 2004. godine koje je, nakon što je detaljno razmotrilo inicijativu, osnovalo radnu grupu za izradu Nacrta zakona o Zakladi “Kultura nova”.

Višegodišnje javno zagovaranje i pritisci nezavisne scene bili su nužna neminovnost bez koje ne bi dana bilo Zaklade “Kultura nova”, čije je osnivanje izglasano u hrvatskom Saboru 2011. godine.

Poseta je nastavljena obilaskom kluba MaMa, jednog od pionira u borbi za bolje uslove rada nezavisne kulturne scene u Hrvatskoj sa 15-godišnjim iskustvom delovanja kroz organizaciju Multimedijalni institut (MI2) koja je aktivna u poljima kulture, umetnosti, tehnologije i aktivizma. U početku 2000-ih, MI2 je imao značajnu ulogu u iniciranju mreže Clubture, te brojnih drugih inicijativa koje se bave pitanjima kulturne politike. U drugom delu 2000-ih, MI2 je bio deo procesa koji je doveo do  kampanje i inicijative Pravo na grad koja deluje protiv privatizacije i prekomerne ekonomske eksploatacije javnih i zajedničkih dobara i prostora, sa posebnim naglaskom na pitanja učešća građana i organizacija civilnog društva u upravljanju javnim dobrima.

Ključnu ulogu u okupljanju organizacija nezavine kulturne scene imao je i Savez organizacija Klubtura/mreža Clubture, koja je osnovana 2002. godine kao jedna od prvih mreža organizacija civilnog društva koja radi na osnaživanju nezavisne kulturne scene u Hrvatskoj. Glavne aktivnosti mreže Clubture usmerene su na programsko povezivanje, podizanje javne vidljivosti, te jačanje uticaja na promenu institucionalnog okvira u kojem deluje.

Učesnike studijske posete dočekala je u MaMi i Emina Višnjić, dosadašnja direktorka Pogona, a odnedavo direktorka projekta Rijeka - Evropska prestonica kulture 2020. Kroz prezentaciju “Društveno-kulturni centri i civilno-javno partnerstvo” upoznala je goste sa modelom upravljanja kroz partnerstvo javno-civilnog sektora na primeru Pogona, koji je bio prava reforma na polju nezavisne scene u Hrvatskoj, ali i na prostoru Balkana.

Pogon - Zagrebački centar za nezavisnu kulturu i mlade deluje kao javna neprofitna ustanova u kulturi utemeljena na modelu civilno-javnog partnerstva, koju sa zajednički osnovali krajem 2008. godine i kojom zajedno upravljaju Savez udruga Operacija Grad i Grad Zagreb. Osnovna funkcija Pogona je da daje na korišćenje prostore kojima upravlja za programe organizacija kulture i mladih grada Zagreba, i to bez nadoknade.

Pogon funkcioniše kao otvorena platforma, a godišnje se u tom prostoru organizuje više od 100 javnih događaja iz svih oblasti savremene kulture i umetnosti (izložbe, pozorišne i plesne predstave, predstave novog cirkusa, koncerti, predavanja, javne tribine…), te više od 150 radionica i seminara. Uz to, Pogon se redovno koristi i za produkciju, probe, umetničke rezidencije, sastanke i slično. U Pogonu nastupaju brojna poznata imena domaće i međunarodne scene, ali priliku dobijaju i mnogi mladi umetnici.

Kao dugogodišnja direktorka Pogona, Emina Višnić je podsetila na same početke u napuštenoj fabrici Jedinstvo kraj savskog nasipa, odlučnost grupe mladih ljudi da tu adaptiraju prostor za rad i na višegodišnju javnu borbu, koja je dovela do ostvarenja zajedničkog cilja – sopstvenog prostora, iako, za sada, samo delimično sređenog. Pogon je hibridni centar iliti kulturno-društveni centar koji daje besplatno prostor, opremu, te pokriva troškove dažbina za sve one organizacije koje se bave  savremenom kulturom, mladima i društveno korisnim delovanjem, uz stalno naglašavanje user friendly i idiot proof pristupa. Tu je nedaleko i Močvara - klub u sklopu bivše fabrike Jedinstvo, koji je svojim delovanjem doboko obeležio polednjih bezmalo 20 godina zagrebačke alternativne klupske scene.
 
Važnu ulogu u stvaranju prostora za zajedničko i solidarno društveno delovanje ima i Savez udruga Operacija Grad, koji je predstavila Janja Sesar.

Između ostalog, platforma Operacija grad: Upgrade, u čijem radu učestvuje i Pogon, organizovala je konferenciju “Otvoreni grad – prema interkulturnom društvenom centru” koja je kroz trodnevni program predavanja, diskusija, kulturnog programa i radionica, bila usmerena ka zagovaranju modela društveno-kulturnih centara, a održana je u Staroj vojnoj bolnici u Zagrebu. Konferencija je okupila veliki broj učesnika različitih geeracija, interesovanja i vokacija, a samo je jedna od manjih aktivnosti u  polju svega onoga što hrvatska scena organizuje. Operacija Grad je nešto što treba iznova da utiče na gradske vlasti ne bi li se osigurali primereni prostorni resursi za Interkulturni društveni centar.

Savez udruga Operacija Grad (bivši Savez za centar za nezavisnu kulturu i mlade – SZC) osnovan je 2006. godine u cilju posticanja razvoja nezavisne kulture i delovanja mladih, sto se ostvaruje kroz organizovanje kulturnih programa i manifestacija, javnih rasprava, edukativnih i istraživačkih programa. Savez okuplja organizacije i pojedince (umetnike, kulturne stvaraoce, mlade aktiviste, stručnjake…). Aktivnosti Saveza, koji danas ima 32 članice, bile su do 2009. godine prvenstveno usmerene ka uspostavljanju Pogona kao ustanove mešovitog tipa (civilno-javno partnerstvo) kroz inovativni model programiranja i upravljanja.

Pogon, inače, ima dvoranu pogodnu za različite oblike događaja, kapaciteta do 1.200 ljudi, u kojem je zadržan autentični ambijent sa industrijskim detaljima (kao što je čekrk težine minimum par tona), iskorišćenim za umetničke instalacije. Čitava scena dopunjena je ogromnim crnim dugačkim zavesama koje odvajaju prostor u manje prostorije. Akustika sale je odlična, a ima i osnovnu zvučnu izolaciju, ali nedovoljnu da bi sprečila probijanje zvuka van dvorane. Ima svu potrebnu opremu za scenske nastupe, čak i salu za vežbanje i ples.

Glavni domaćin studijske posete, Teodor Celakoski, pružio je učesnicima detaljne podatke o načinima na koje se dešavalo umrežavanje scene i borbi za javne prostore i institucije, dajući im i savete o tome šta bi mogli da učine u svojim zemljama u tom pogledu.

Sledeća destinacija posete bio je Split i tamošnji Dom mladih, zgrada površine oko 10.000 metara kvadratnih koja nikada nije završena. U ulozi vodiča bila je Miranda Veljačić, arhitektinja iz Zagreba, koja živi i radi u Splitu, a ove godine bila je deo tima koji je predstavljao Hrvatsku na 15. Bijenalu arhitekture u Veneciji. Izgradnja današnjeg Doma mladih počela je davne 1974. godine, uoči Mediteranskih igara u Splitu 1979. godine, a još se vodi kao nezavršen, ali priveden nameni. Izgradnjom se već na početku stalo i čitavih 15 godina prostor je bio prazan. Dom su 1994. godine zauzeli umetnici sa alternativne scene, ali su isterani nakon nekoliko dana da bi Grad Split 1996. godine osnovao Kulturno središte mladih Split kojem je dao zgradu na upravljanje do 2004. godine. Upravljanje Domom mladih tada preuzima Multimedijalni kulturni centar Split, koji ga i danas vodi.

S obzirom da je bilo nemoguće naći finansijska sredstva za čitav prostor,  par organizacija počelo je adaptacijom njegovog dela. Danas ima oko 13 izdvojenih jedinica koje funkcionišu po principu - za opšte dobro. Sala za ples, klub “Kocka”, sala za balet, radio KLFM.ORG, kino klub, multimedijana sala, veštačka stena i na kraju pozorište iliti scena sa visinom tavanice od 24 metra, galerija “Praktika”, izložbeni salon... Još 2007. godine osmišljeno je arhitektonsko rešenje za taj objekat, ali se do danas nije našlo dovoljno nova za njegovo završavanje i privođenje nameni celokupne zgrade.

Rekonstrukcija Doma mladih u Splitu, kao i Pogona Jedinstvo u Zagrebu i H-zgrade kompleksa Rikard Benčić kao budućeg doma Muzeja moderne i savremene umetnosti u Rijeci, tema je i projekta “We need it - We do it” koji je predstavljao Hrvatsku na 15. Bijenalu arhitekture u Veneciji, čiji su autori Dinko Peračić, Miranda Veljačić, Slaven Tolj i Emina Višnić.

Studijski put organizacija iz Srbije i Crne Gore u Hrvatsku organizovali su Operacija Grad iz Zagreba, Ministarstvo prostora iz Beograda i Expeditio iz Kotora, u okviru projekta “City Spaces - Spaces for Citizens”, koji se realizuje kroz regionalnu platformu za kulturu Kooperativa.

Nataša Dendić/SEEcult.org

*Foto: Luka Knežević Strika, Nataša Dendić, Vedran Krnić